Qara úy

Milliy qara úy (turkiy tillerdan) yamasa mongol (mongolsha) — teri yamasa kiyiz benen oralǵan kóshpeli, dumaloq shatır. Orta Aziyanıń shólistanlıqlarında birqansha kóshpeli toparlar tárepinen turaq jay retinde paydalanılǵan. Struktura múyeshtegi jıynama yamasa torlı aǵashdan yamasa diywallar ushın bambuk, esiktiń qaptal tárepleri, qabırǵalar (polyus, rafters) hám dóngelek (taj, qısıw halqası) ten ibarat. Tóbesiniń dúzilisi kóbinese ózin-ózi qollap-quwatlaydı, lekin úlken úylerde tajdı uslap turatuǵın ishki ústinler bolıwı múmkin. Óz-ózinen tigilgan úyler diywalınıń joqarǵı bólegi tóbeniń qabırǵalarınıń kúshine qarsılıq kórsetetuǵın keriliw qayısı járdeminde jayılıwına jol qoymaydı. Zamanagóy úyler turaqlı túrde aǵash platformada qurılıwı, puw menen egelgen aǵash ramka yamasa metall ramka, kanvas yamasa brezent, pleksiglass gúmbez, sım jip yamasa nurli izolyaciya sıyaqlı zamanagóy materiallardan paydalanılıwı múmkin.

Qaraqalpaq qarataldan jasalǵan "Qara úy"i

Qırǵız milliy qara úyi

Túrkmen hayalınıń qara úyge kirer awzında Túrkstan; 1913-jıl, Prokudin-Gorskiy tárepinen túsirilgen

Etimologiyası

Kafe retinde isletilingen Shımkent, Qazaqstandaǵı qara úy

Áyyemgi turkiy qara úy "shatır, turaq jay, aralıq" sózinen payda bolǵan. Áyyemgi turkiy sóz ur - +Ut qosımtalı feyil. Házirgi túrk tilinde “qara úy” sózi “watan” yamasa “jataqxana” sóziniń sinonimi retinde qollanılsa, házirgi ázerbayjan tilinde “qara úy” tiykarınan “watan” yamasa “ana jurt” mánisin ańlatqan. Orıs tilinde bul sóz "yurta" (yurta) dep ataladı, al bul sóz bolsa inglis tiline sol jerden kirip kelgen.

• 
  Mongol qara úyi: Diywal hám esik bóliminen baslanıwı
• 
  Mongol qara úyi: Úshek ústinlerin jaylastırıwdı baslaw
• 
  Mongol qara úyi: tambas ústinleri menen
• 
  Mongol qara úyi: názik ishki qapqaqların jaylastırıw
• 
  Mongol qara úyi: kiyiz qapqaǵın qosıw
• 
  Mongol qara úyi: Sırtqı qapqaǵın qosıw
• 
  Mandalgovi qasındaǵı sahralarda qara úyde otıradı

Tarıyxı

Qaraqalpaq milliy qara úyi

Qaraqalpaqstanda usı waqıtqa deyin Qara úy basqa xalıqlarda bolǵanı sıyaqlı tek ǵana jańa turmıs baslaǵanlardıń jasaw mákanı emes, bálkim kóplegen salt-dástúrler, bayramlar, úrp-ádetler mákanı bolǵan. Qaraqalpaqstanda iri múlk iyeleri, baylar 1920-jıllarǵa shekem perzentleri turmısqa shıqqanınan soń, jańa úy (otaw) qurǵan. Jaslarǵa appaq úy sıylıq etilip, ata-anaları, babaları birgelikte baxıtlı turmıs tilep, keyininen jańa turmıs qurǵan erli-zayıplılar qara úyde jańa turmıs baslaǵan. Kóbinese, úydiń aǵash bólimlerin kúyewi (er) úyge alıp kelgen, kelin bolsa óz gezeginde úy ushın zárúr bolǵan shúberek túrlerin "qalıń mal" retinde alıp kelgen (Jańa turmıs qurǵan kelinge ata-anası tárepinen beriletuǵın sıylıqtı ańlatadı). Eger kúyewdiń jaǵdayı tómen bolsa (eger ol jarlı shańaraqtan bolsa), ol jaǵdayda tiykarǵı qárejetlerdi kelinniń ata-anası óz moynına alǵan, jáne bul olardıń (kelinniń ata-anası) Qara úydi qurıw ushın juwapker bolǵanlıǵın ańlatadı. Biraq jańa úy qurıw kúyewdiń ata-anasınıń minnetlemesi esaplanǵan. Olar jún, kiyiz, ǵalı hám tósekler, sonıń menen birge, kelinniń ata-anası tárepinen sıylıq etilgen "qalıń' mal" menen támiyinlengen. Áyyemnen qaraqalpaq milliy úyi “Qara úy” kóplegen dástúr hám úrp-ádetler menen baylanisıp kelgen. Olardıń kóbisi aǵashdan jasalǵan bólimlerdi tayarlawda, sonıń menen birge, úy qurıwda ushraydı. Amudaryanıń tómengi aǵımında toǵız áwladtan berli qara úy bólimlerin soǵıw menen shuǵıllanǵan áyyemgi ónermentler shańaraǵı bar. Bul uqıp shákirtlik arqalı áwladtan-áwladqa ótedi. Shákirtlik 3-4 jıl dawam etedi, keyin usta ruqsatı menen ózi isley baslaydı. Oqıw tawısıwı menen ustaz yamasa shákirt geyde watanlaslarına, ǵarrılarına tamaq berip turadı. Sonnan keyin qonaqlar shákirtke sawǵa-sálemler berip, óz tileklerin, hikmetlerin bildirdi. Ustaz shákirtine ásbaplarınan birewin beriwi kerek edi. Geypara maǵlıwmatlarǵa kóre, Ibrahim Xalil (Ali) qara úy qurıwshı ustalardıń “piri” (qudayı) bolǵan delinedi. Usta qara úy bólimlerin tayarlawdan aldın “qollanba”sı (turk tilindegi arab tilinde jazılǵan qaǵıyda) menen tanısıp shıǵıw kerek. Qollanbada (qaǵıydada) ustazdıń rasgóy bolıwı, óz jumısın hadal orınlawı, ustaxananı taza saqlawı, Allaǵa, Payǵambarımız Sallallohu alayhi Vasallamǵa hám Alla taalaǵa iyman keltiriwi sıyaqlı qaǵıydalar berilgen. Ustazlardan áwliye Ibrahim Xalil (Ali) ge hám óz mápi jolında qayır-sadaqa qılıw, usta (úyshi) úy (qara úy) qurıwdan aldın dáret alıp, Quran oqıwı, hayalı bolsa nan (qaraqalpaq tilinde “shelpek”, “bawirsaq” dep ataladı) pisiriwi hám qońsılaslarǵa tarqatıwı kerek delingen. Keyin ustazı Ibrahim Xalil (Ali) den ruqsat sorap, jumısqa kirisedi. Juqa, iymeygen, bekkem májnuntaldan (janew'it) úy qurılǵan. Qaraqalpaqlar qara úydi tayarlawda heshqashan qayın tereginen paydalanbaǵan. Sebebi, olar qayın baxıtsızlıq keltiredi, dep isengen. Qazaqlar qayın teregin qattı hám bekkem dep esaplap, odan úydiń ústingi sheńberin (shańaraq) jasaǵan. Tariyxıy dáwirlerden qáliplesken qaǵıydaǵa kóre, torlar túye yamasa iri qara sıyırdıń shiyki terisidan (qaramal) tigilgen qamarlarǵa baylanısadı, olar kók (“kók” qaraqalpaq tilinde “shiyki” degen mánisti ańlatadı.”). Eger olar ámelde bolmasa, basqa úy haywanlarınıń terisinen paydalanadı (sebebi úy haywanları hadal esaplanadı hám tek hadal teriden paydalanıladı). Qaraqalpaqlardıń túsinigine kóre, úydiń tóbesinen jayılǵan joqarı bóleginen tútin shıǵıwı kerek (shańaraq). Óz úyi qurılatuǵın jer aqsaqallar yamasa urıw baslıǵı tárepinen belgilep qoyılıp, húrey yamasa qıyallardan taza jay dep ataladı hám bir kún aldın qońsılarına xabar etiledi. Bunday ádetler qońsılas túrkmen xalıqları arasında da keń tarqalǵan. Ásirese, túrkmen teke-yawmıtlarında qara úy qurılısı xalıqtıń «oramal alıw» (oramaldi qolǵa kiritiw), «qara úyge sekiriw» sıyaqlı úrp-ádeti menen baylanısqan.

Úyge sekirip kiriw

qara úydiń ishi

Sarılardıń úy qurıwı sonday edi; bosaǵanı gúmbezsimon gúmbezsiz, qapısız qara úydiń aldına ornatdılar. Qara úydiń gúmbezi shıraylı jún sharflar hám qımbat bahalı shúberek úzindileri menen oralǵan. Ul balalar sekrew arqalı oramal hám shúberek bóleklerin alatuǵın báygelerde qatnasdılar. Qara úyning qurılısı úlken bayram bolıp, bayram retinde ótkerilip, miyman kútiwshiler sharba sóyib, xalqqa dasturxan sıylıq retinde bergen. Hár bir qonaq úydiń jańa iyelerine pul, qımbat bahalı shúberek bólekleri hám sıylıqlardı alıp kelip, onda baxıtlı jasawların tileshdi. Qonaqlar da dástúrden keyin toydan sıylıqlar menen qaytıwdı. Eger úy iyeleri tez-tez kesel bolsa, uzaq waqıt dawamında perzent kórmese, ólim dárejesi joqarı bolsa, ol jasaw ushın jaman hám baxıtsız jay esaplanadı. Bálkim, bul jerde áyyemgi túrklerdiń baxıt (bereket) menen baylanıslı bolǵan esteligin kóriw múmkin bolıp tabıladı. Ornında qut-bereket bolsa, shańaraqta awızbirshilik boladı, kóp perzentler dúnyaǵa keledi. Aǵıl-tegilshilik bar orında párawanlıq boladı. Qaraqalpaqlardıń ıqtıqatına kóre, aǵıl-tegilchilikning anıq kórinisi, kólemi hám payda bolatuǵın jayı joq. Ol tek adamlarda, kólda hám úy haywanlarında tabılǵan. Adamlar úy haywanların satqanda da, iyesi odan kishi bir jún alıp ketken. Olar úydiń naǵıymetleri haywanlar menen birge ketiwine iseniwdi. Ómir joldasınan perzent kórmegen qaraqalpaqlar bunı úydiń taqir jerge qurılǵanı yamasa úy qasındaǵı qáyinlerdiń ósiwi menen bólegen. Bunday jaǵdaylarda olardı basqa jayǵa kóshiriw hám qayıń teregin kesiw kerek. Soǵan uqsas úrp-ádetler hám dástúrler YaqutlarАлексеев hám Altayda bar edi. Olar balanıń awızbirshilik penen baylanıslılıǵına isenedi. Altayda jaqın waqıtqa shekem, 20-jıllardıń aqırına shekem, er-hayal uzaq waqıt dawamında perzent kórmegen, olar basqa úy tintip, eski úydi wayran etken. Bunday qara úy menen baylanıslı jaylar qaraqalpaqlardıń basqa turkiy xalıqlar menen etnikalıq hám materiallıq baylanısları bar ekenin kórsetedi. N. A. Baskakovnıń pikrine qaraǵanda, qut (mollıq, bereket) sóziniń etimologiyasi «qut» bolıp, pútkil altay tilleri, mısalı, mongol, tungus-manchjur tilleri menen teńlestiriw múmkin. Áke-babalar sıyınıwlarınan biri jańa tuwǵan bópediń kindigini qapı aldına kómish edi. Shańaraqtıń keyingi perzentleri eson-omon ulǵayıwına úmit etilgen. Jańa tuwǵan bópeniń kindik ishekshesinde olar oynap júrgen “asiq oyını” (yamasa inglis tilinde “Hinge bone” dep ataladı) súyekleri kómilgen. Solay etip, úylerde, onı qurıwdıń ayırım elementlerinde, bezew processinde, qaraqalpaqlardıń úrp-ádet hám dástúrlerinede eski (áyyemgi) qarawlar, ırım hám isenimlerdiń ayırım esteliklerin ushıratamız. Bul úrp-ádet hám dástúrlerdi úyreniw, kóplegen etnografiyalıq, etnikalıq-tariyxıy hám etnikalıq-materiallıq dóretpeler nátiyjelerin jıynaw processinde anıq materiallar berdi.