Aral teńizi
Aral Teńizi (qazaqsha Aral teñızı, ózbekshe Orol dengizi) — Orta Aziya teńizi.
| Aral teńizi | |
|---|---|
 | |
| Jaylasıwı |  Qazaqstan Ózbekstan
|
| Koordinatları | 45° с. k. 60° ш. b. / 45° a. k. 60° sh. b. (G) (O) (Я)Koordinatları: 45° с. k. 60° ш. b. / 45° a. k. 60° sh. b. (G) (O) (Я) |
| Okean tipi | qurǵaqlıq ishindegi tábiyiy kól |
| Tiykarǵı derekleri | Arqadan: Sırdárya, Qubladan: tek jer astı suwları, (dáslep Ámiwdárya quyılǵan) |
| Jawın tutatuǵın maydanı | 1,549,000 km2 (598,100 mi²) |
| Háwizge baylanıslı úlkeler | [1] |
| Eń úlken uzınlıǵı | 428 |
| Júzesi | 68,000 km2 (26,300 mi²) (1960, bir kól) 28,687 km2 (11,076 mi²) (1998, eki kól) 17,160 km2 (6,626 mi²) (2004, tórt kól) Arqa: 3,300 km2 (1,270 mi²)(2008) Qubla: 3,500 km2 (1,350 mi²)(2005) |
| Ortasha shuqırlıǵı | Arqa: 8.7 m (29 ft)(2014)[derek kerek] Qubla: 14–15 m (46–49 ft)(2005) |
| Eń úlken shuqırlıǵı | Arqa: 42 m (138 ft)(2008)[2] 30 m (98 ft)(2003) Qubla: 37–40 m (121–131 ft)(2005) 102 m (335 ft)(1989) |
| Suw kólemi | Arqa: 27 km3 (6 cu mi)(2007)[derek kerek] |
| Atawları | Áwel Vozrojdenie atlı atawı bolǵan |
Tariyxı Redaktorlaw
Aral ten'izi qumlı qurg'aq klimatlı ortalıqta jaylasqan bolıp ol a'yyemgi Sarmat ten'izi qaldıqlarının' biri bolıp esaplanadı. Ten'izdin' uzınlıg'ı 1950-jılları 426 km bolsa, al eni 284 km di qurag'an, onın' en' shuqır jerinin' teren'ligi 68 metr bolg'an. Ten'izdin' 96%in suw menen qaplag'an, onın' 4%in qurg'aqlıq qurag'an. Ten'iz suwı aylanısı yamasa ha'reketi saat tili boyınsha ha'reket etedi. Ten'iz kaynozoy erası ortalıg'ında 21 mln. jılı, 1200 jıl burın Aral ten'izi Kaspiy ten'izi menen baylanısta bolg'an, bul 1573-jılg'a shekem dawam etken.
Burın Ámiwdárya (Okus) Uzboy deltasınan Kaspiy ten'izine quyg'an, al Torg'ay da'ryası Aralg'a quyg'an. Belgili grek alımı Klavdiy Ptolomey 1800 jıl burın jasag'an bolıp, ol o'zinin'"Almagest" (Ullı qurılısshı) miynetinde du'nyanın' kartasın sızg'an, ol kartanı 27 bo'lekke bo'ldi. Sonın' 22-kartasında Aral ten'izi menen Kaspiy ten'izleri su'wretlengen. Kartada ko'rsetiwinshe Kaspiyge Zarafshan ha'm Ámiwdárya (Okus) quyıp turg'an. Ámiwdárya 62000 jıl burın Tyanshan tawınan baslap Fergana oypatlıg'ınan ag'ıp o'tken. Sonın' menen birge sayaxatshı Marko Polo og'an "İon" dep at bergen, al Sırda'ryanı Yaskart dep atag'an. Aral ten'izi jag'asınan (Sarıqamıs, Akespe) den 80 m teren'likten arxeologiyalıq qazılmalar boyınsha tasqa aylang'an kit omırtqasının' ha'm qızıl balıqtın' su'yekleri tabıldı, ol oligatsena da'wirinde jasag'anı anıqlandı. Usı orıng'a jaqın yamasa No'kistin' qubla ta'repinde jaylasqan Shılpıqtın' a'tiraplarınan akula tisi qaldıg'ı tabıldı, bul sonnan derek beredi ten'iz a'yyemgi da'wirlerde du'nyalıq okeanlar menen baylansta bolg'anın ko'rsetedi.
A'yyemgi tariyxıy qol jazbalarda Aral ten'izin o'z da'wirlerinde ha'r qıylı atlar menen atag'an, mısalı: 880-jılı İbn Xordadbek onı "Kurder" ko'li dep atasa, 961-jılı İstaxdi "Kazbin" dep atag'an, al 1334-jılı Xafizi "Abduda" dep atag'an, son' XIII-a'sirden baslap ha'zirgi atı menen atalıp kiyatır.
Sayaxatshılar Aral ten'izin kartag'a ha'r qıylı da'wirlerde suwretke tu'sirgen. Onı kartag'a anglichanlı Djenkinson 1758-jılı kartag'a tu'sirgen bolsa, al 1664-jılı gollandlı Nikolay Bitsen tu'sirgen. Ten'izdin' ta'biyatın izertlewde Butakov penen Shevchenkonın' miynetleri ju'da' ko'p boldı. Butakov ekspeditsiyag'a eki qayıq tayarlap, kemenin' kapitanı etip Qara ten'izdin' ten'izshisin qoydı, al ekinshi kemede Shevchenkonın' o'zi 27 adam menen ten'izdi sayaxat etti. Aral ten'izin Butakov o'zinin' ekspeditsiyası menen birge ju'rip 1840-jılı kartag'a tu'sirgen.
Mag'lıwmatlar boyınsha 159-jılı Barsakelmes atawının' batıs bo'limi qurg'aqshılıq penen qosıldı, al keyin ala ten'izdin' tolısıwı menen qaytadan qurg'aqshılıqtan ayırıldı. Angliyalı Tomson 1740-jılı jazıwınsha to'mengi Ámiwdáryada qaraqalpaqlar jasaydı dep ko'rsetken, olar qamıstan jasalg'an qayıqlarda ju'zip balıq awlaydı ha'm qamıstan jasalg'an u'ylerde jasaydı dep jazıp ketken. Son'g'ı XVI-XVII a'sirlerdin' baslarında Jan'a Qosjetpes, Uyalı, Vozrojdenie atawları payda boldı. Aral ten'izine Jan'a da'rya 1819 jıldan baslap suw quyıwın toqtattı, al Quwan da'rya 1823-jıldan suw quymay qaldı. Ten'iz 1870 jılları Sarı qamıs ko'li menen baylanısta bolg'an dep ko'rsetedi.
Rossiya en' birinshi ret Aral ten'izine o'z kemesin 1853-jılı tu'sirdi. 188-jıl A.Nikolaevtin' basshılıg'ında Aral ten'izine ekspeditsiya sho'lkemlestirildi. Aral ten'iznin' arqa bo'leginde akademik L. Berg ten'izdin' balıqlar du'nyasın izertledi. Ten'izdi balıqshılıq retinde paydalanıw maqsetinde patsha Rossiyası 1905-ılı jan'a temir jol qurılısın basladı. 1913-jılı Aral ten'izi poselkasında 1026 adam jasag'an, ol 30 jılday qala dep ataldı. Aral balıqshılıq izertlew stantsiyası 1920-jılı du'zildi, 1970-jılg'a shekem Aralda 34 tu'r balıq bolıp, sonın' 24 tu'ri o'ndiriste a'hmiyetli bolg'an. Ha'zirgi waqıtta bul tu'rlerden hesh qaysı qalmag'an. Aral ten'izinde 1946-jılı 234-320 ts. balıq awlanıp, Qazaqstan bo'liminde 5 balıq zavodı, bir balıq kombinatı, al qubla Aralda 5 balıq zavodı 1 balıq konserva kombinatı, 20 balıq qabıllaw punkti bolg'an. Aral ten'izi jag'alawında Moynaq qalasında 33 milletke jaqın xalıq jasag'an. 1960-1990-jıllar aralıg'ında Moynaq qalasının' xalg'ı 15 mın' adamg'a qısqarıp, al Qazaqstannın' Qızıl orda oblastı jag'alawlarında 40 mın'g'a shamalas adamlar ko'ship ketken. 1992-jılı ten'izdin' qa'ddi 1948-jılg'a salıstırg'anda 50 metrge tu'sip ketti. 1961-1981-jılları suwdın' qa'ddi 8 metrge tu'sti. 1992-jılı 18 metrge tu'sip ketti, al ten'izdin' ko'lemi 3,1 metrge qısqarıp duzlılıg'ı 2,5-3 ma'rtebe astı. 1960-jılları Aral ten'izi basseynde su'rilgen jerlerge suwg'arıw 1913-jılg'a salıstırg'anda 3 mln ga o'sti. Ámiwdárya ha'm Sırda'ryanın' 64,6 kub metr suwdı suwg'arıw ushın paydalanıldı. 1957-jılı 58 gektarlı Ámiwdáryanın' ag'ımı bo'limindegi jerinde ondatra terisi jılına 1 mln. dana jetistirildi. Ha'zirgi waqıtta ol 10 mın' danag'a shamalas awlanadı.
Ámiwdárya menen Sırda'rya suw jıynawshı maydanı taw bo'liminde 350 km kv quraydı. Sırda'rya suw balansın qar ha'm muzlardın' esabınan toplap, al Ámiwdárya muzlı, qarlı ha'm jer astı suwları ha'm az mug'darda jawın-shashın suwları menen toyınadı.
Aral ten'izinin' suw resursı 127 kub km quraydı. 1970-jılları da'ryanın' suwg'armalı jerlerge paydalanıw boyınsha ha'r qıylı mag'lıwmatlar bar onın' 33,5-37,0 km kubtı qurag'an. Keyingi waqıtları ulıwma suw menen ta'miyinleniw sisteması joqarı ag'ısı 22 km kub, ortasha ag'ıs 10–12 km kub, to'mengi 10 km kub. 1930-40-jılları da'rya suwının' ortasha minerallıg'ı 0,25 ml/g bolsa, al joqarı bo'liminde 0,50 ml/g bolg'an. 1960-jıldan baslap suwdın' duzlılıg'ı joqarı da'rejede artıp ketti. 1960-jılları to'mengi Ámiwdárya bo'limindegi qamıslıqlar florası 200 mın' gektar bolıp, onın' o'nimdarlıg'ı 78-255 ts ge deyin boldı. Da'rya suwının' tartılıp ketiwi sebebinen bul jerlerde qamıslıqlar azayıp ketti. Ha'zirgi waqıtta onın' o'nimdarlıg'ı 5-15 ts ge tu'sip qaldı. Ámiwdárya tiykarınan muzlı qarlı suw menen ta'miynlenip onın' azg'antay bo'limin 1 mm jawın-shashın suwı menen ta'miynlenedi. No'kiske jaqınlag'anan baslap Ámiwdárya deltası baslanadı. Ol 7 mın' km kv iyeleydi. Ámiwdárya suwg'armalı jerlerdin' 2,5 mın' gektarın ta'miynleydi. Ulıwma Qaraqum kanalı aralıg'ında ha'zirgi waqıtta 1200 km den zıyat bolıp, kanaldın' suwının' 20% ti qumg'a sin'ip ketedi, al 22% ti ha'r qıylı tarmaqlarg'a ketedi. Ámiwdárya 1934-60-jılları Aral ten'izine 38,6 km kub di quyg'an. Ha'zirgi waqıtta 2–4 km kub suwdı jılına quyadı. Aral ten'izi basseyninde biotanın' o'zgeriwi, jerdin' shorlanıwı, qurg'awı ulıwma 3,23 mln gektardı quraydı. Ha'zirgi waqıtta Ámiwdárya deltasında ten'iz jag'alawlarında ortasha jer u'stindegi fito massa yamasa qamıslıqlar 1876 ts ga bolıp qurg'aq jerlerde 37,6 ts ga, al duzlı jerlerinde 18,3 ts ga quraydı.
Derekler Redaktorlaw
- ↑ „DRAINAGE BASIN OF THE ARAL SEA AND OTHER TRANSBOUNDARY SURFACE WATERS IN CENTRAL ASIA“. United Nations Economic Commission for Europe (UNECE) (2005). Qaraldı: 4-fevral 2016-jıl.
- ↑ "The Kazakh Miracle: Recovery of the North Aral Sea". Environment News Service. 1 August 2008. http://www.ens-newswire.com/ens/aug2008/2008-08-01-01.asp.