Viktoriya (Ullı Britaniya xanzadası)
Viktoriya (inglisshe Victoria, tuwılǵan waqtındaǵı atı - Aleskandra Viktoriya inglisshe Alexandrina Victoria; 1819-jıl 24-may, Kensington, Ullı Britaniya — 1901-jıl 22-yanvar, Osborn-haus, Ullı Britaniya) — 1837-jıl 20-iyunnan Ullı Britaniya hám Irlandiya Birlesken patshalıǵı xanzadası, 1876-jıl 1-maydan Indiya imperatrixası (Britaniya Hindstanında daǵaza 1877-jıl 1-yanvar). Viktoriya húkimranlıǵı Britaniya imperiyasinıń eń joqarı gullep-jasnaǵan dáwirin belgilep berdi.
| Viktoriya | |
|---|---|
inglisshe Victoria | |
 | |
 .svg) | |
|
Wákillik dáwiri 1837-jıl 20-iyun — 1901-jıl 22-yanvar | |
| Húkimet baslıǵı |
Dizim
|
| Aldınǵı isker | Vilgelm IV |
| Keyingi isker | Eduard VII |
 | |
|
Wákillik dáwiri 1876-jıl 1-may — 1901-jıl 22-yanvar | |
| Keyingi isker | Eduard VII |
| Jeke maǵlıwmatları | |
| Tuwılǵandaǵı atı | inglisshe Princess Alexandrina Victoria of Kent |
| Tuwılǵan sáne | 1819-jıl 24-may |
| Tuwılǵan jeri | Ullı Britaniya |
| Qaytıs bolǵan sáne | 1901-jıl 22-yanvar |
| Qaytıs bolǵan jeri | Osborn-haus, Ullı Britaniya |
| Dinastiyası | Gannover dinastiyası |
| Ómirlik joldası | Albert Saksen-Koburg-Gotalı |
| Balaları | Viktoriya, Eduard VII, Alisa, Alfred, Elena, Luiza, Artur, Leopold, Beatrisa |
| Anası | Viktoriya Saksen-Koburg-Zaalfeldlı |
| Ákesi | Eduard Avgust, Kent gercogı |
| Tálim ornı | Windlesham House School |
| Dini | anglikan |
| Qolı |  |
Viktoriya Patsha Georg III nıń tórtinshi balası Kent gercogı Eduardnıń qızı edi. Ákesi de, babası da 1820-jılda qaytıs bolǵan hám Viktoriya nemis anası Viktoriya Saksen-Koburg-Zaalfeld qadaǵalawı astında ósgen. Ol nızamlı áwlad qaldırmaǵan ámekileri: York gercogı Frederik, patshalar Georg IV hám Vilgelm IV qaytıs bolǵanınan keyin 18 jasında taxtǵa otirdi. Bul waqıtqa kelip, Ullı Britaniya ornatılǵan konstituciyalıq monarxiyani ańlatadı, bul jerda patsha derlik siyasiy kúshke iye emes edi; biraq, Viktoriya húkimet siyasatina hám ministrlerdi belgilewge tásir kórsetdi. Adamlar ushın ol milliy ramzǵa aylandı hám qatań etikalı adam dep esaplandı.
1840-jılda Viktoriya Saksen-Koburg-Gota shahzadasi Albertge turmısqa shıqtı. Olardıń toǵız perzentiniń Korollıq hám zadagan shańaraqlar wákilleri menen nekeleri Evropa dinastiyaları arasındaǵı baylanıslardı bekkemledi hám Viktoriyaǵa «Evropanıń kempir apası» laqapın berdi. 1861-jılda Albert qaytıs bolǵanında, Viktoriya motam tutdi hám kópshilik aldında shıǵıwdı toqtatdi. Nátiyjede respublikashılıq kúshke kirdi, biraq keyinirek xanzadanıń ataqlılıǵı tiklendi. Xanzada Viktoriyanıń altın hám brilliant yubileylerı pútkil imperiya boylap bayramlandi.
Viktoriya 63 jıl, 7 ay hám 2 kún dawamında taxtta qaldı, bul sol waqıtta Britaniya monarxlari arasında eń uzaq húkimranlıq bolǵan, keyinrek húkimranlıq dawam etiw waqti boyınsha onı Elizaveta II artta qaldırǵan. Viktoriya dáwiri Ullı Britaniyanıń sanaat, mádeniy, siyasiy, ilimiy hám áskeriy rawajlanıw dáwiri hám Britaniya imperiyasınıń eń joqarı gullep-jasnaǵan dáwiri boldı. Ol Gannover dinastiyasınan Ullı Britaniyanıń aqırǵı monarxı edi. Onıń balası hám miyrasxorı Eduard VII atasınıń jolı boyınsha Saksen-Koburg-Gota dinastiyasına tiyisli edi.
Tuwılıwı hám shańaraǵı
redaktorlaw
Viktoriyanıń ákesi Eduard Avgust, Kent gercogı, Ullı Britaniya patshası Georg III nıń tórtinshi balası edi. 1817-jilǵa shekem Eduardttıń jiyeni Uelslı Sharlotta Georg III nıń jalǵız nızamlı aqlıǵı edi. Onıń 1817-jılı qaytıs bolıwı nátiyjesinde miyrasxorlıq qatarında tek patshanıń perzentleri qalıp, olardıń óliminen keyin miyrasxor qalmaytuǵın jaǵdayǵa alıp kelgen edi. Buǵan jol qoyıp bolmaytuǵın edi, sonlıqtan Kent gercogı hám onıń úylenbegen aǵaları perzent kóriw ushın asıǵıs túrde úyleniwge májbúr boldı. 1818-jılı ol birinshi kúyewi Leyningen shaxzadasınan eki perzenti — Karl (1804—1856) hám Feodora (1807—1872) bolǵan jesir nemis xanzadası Viktoriya Saksen-Koburg-Zaalfeldke úylendi. Onıń aǵası Leopold marhum Sharlottaǵa úylengen edi. Kent gercogı hám gercoginyasınıń jalǵız perzenti Viktoriya 1819-jılı 24-may kúni azanǵı saat 4:15 te Londonnıń Kensington sarayında tuwıldı[1].
Viktoriya 1819-jılı 24-iyunde Kensington sarayında Kenterberi arxiyepiskopi Charlz Menners-Satton tárepinen shoqındırıldı. Ol Rossiya imperatori Aleksandr I húrmetine Aleksandrina, anası húrmetine Viktoriya dep atalǵan. Onıń ata-anası tárepinen usınılǵan qosımsha atlar - Jorjina (yamasa Jorjiana), Sharlotta hám Avgust shahzada regenttıń kórsetpesi menen biykar etildi[2].
Tuwılǵannan keyin Viktoriya atası hám onıń úsh úlken aǵasınan keyin besinshi miyrasxor boldı: shahzada regent, York gercogı hám Klarens gercogı (keyinirek Vilgelm IV)[3]. Shaxzada regent penen York gercogı balalı bolıwı itimaldan alıs edi, sebebi olar tuwıw jasınan ótip ketken óz hayalları menen jaqın emes edi. Viktoriya tuwılıwınan 12 ay aldın Kent hám Klarens gercogları bir kúnde úylengen, biraq aqırǵısınıń eki qızı da (sáykes ráwishte 1819 hám 1820-jıllarda tuwılǵan Sharlotta hám Elizaveta) balalıǵında qaytıs bolǵan. Kent gercogı 1820-jılı 23-yanvarda, qızı segiz aylıq bolǵanda pnevmoniyadan qaytıs boladı; bir hápte ótkennen soń — 29-yanvarda Georg III qaytıs boldı hám Uels shaxzadası Georg IV atı menen onıń miyrasxorı boldı. Solay etip, Elizaveta Klarens tuwılıwı hám qaytıs bolıwı arasındaǵı waqıtta tórtinshi orınǵa qısqa waqıtqa kóterilip, Kent malikası tuwısqanları York gercogı Georg IV hám Klarens gercogınen keyingi úshinshi miyrasxorǵa aylandi.
1827-jılı York gercogı qaytıs boldı; úsh jıl ótkennen keyin, 1830-jılı Georg IV qaytıs boldı hám Ullı Britaniya taxtına Vilgelm IV atı astında bolǵan gercog Klarens keldi; Kent malikası óz ájaǵasınıń miyrasxorı bolıwı múmkin edi. 1830-jılǵı regentlik haqqındaǵı aktte, eger Vilgelm ólimine shekem Viktoriya erjetpegen bolsa, Kent gercoginyası regent bolıwı anıq kórsetilgen edi[4]. Patsha Vilgelm gercoginyanıń regentlik qábiletine gúman etgen edi hám 1836-jılı onıń qatnasıwında Viktoriya 18 jasqa tolıwına shekem jasaw niyetinde ekenligin, hesh qanday regentlik bolmawın málim etti[5].
Boljawlı miyrasxor
redaktorlaw
Keyin ala Viktoriya óziniń balalıǵın «júdá zerigerli» dep táriyplegen[6]. Viktoriya «Kencington sisteması» dep atalıwshı sistema boyınsha basqa balalardan ajıratılǵan halda tárbiyalanǵan. Bul gercoginya hám oniń ataqlı hám húkimdar basqarıwshısı Jon Konro tárepinen islep shiǵilǵan quramalı qaǵıyda hám protokollar toplamı edi, gáp-sózlerge qaraǵanda ol gercoginyanıń súyiklisi bolǵan. Sistema Viktoriyaǵa anası hám Konroy maqul emes dep esaplaǵan adamlar (sonıń ishinde, ákesınıń kóplegen shańaraq aǵzaları) menen ushırasıwǵa ruqsat bermedi hám onı ázzi hám olarga gárezli boliwi kerek edi.