Trinidad hám Tobago
Trinidad hám Tobago (Trinidad and Tobago), Trinidad hám Tobago Respublikası (Republic Trinidad and Tobago) — Karib teńizindegi Trinidad hám Tobago atawlarında jaylasqan mámleket. Maydanı 5,1 mıń km². Xalqı 1,16 mln. adam (2002). Paytaxtı Port-of-Speyn qalası. Basqarıw jaǵınan 9 graflıqqa (county) bólinedi.
Trinidad hám Tobago Respublikası inglisshe Republic of Trinidad and Tobago
| |
|---|---|
| Uranı: «Together we aspire, Together we achieve» (inglisshe) («Birgelikte umtılamız – Birgelikte erisemiz») | |
| Gimni: «Forged from the Love of Liberty» (inglisshe) («Azatlıq muxabbatınan taplap islengen») | |
.svg) Trinidad hám Tobagonıń jaylasqan ornı | |
_-_TTO_-_UNOCHA.svg) Trinidad hám Tobagonıń kartası | |
| Paytaxtı | Port-of-Speyn 10°40′N 61°31′W / 10.667°N 61.517°W |
| Iri qalaları | Chaguanas, San-Fernando, San-Xuan |
| Rásmiy tili | inglis[1] |
| Etnikalıq quramı (2011)[2] | |
| Diniy quramı (2020)[3] |
|
| Etnoxoronim | trinidad hám tobagolı, trinidad-tobago, trinidad-tobagolı, trinidadlı, tobagolı |
| Basqarıw forması | parlamentlik respublika |
| Kristin Kangalu | |
| Kit Rouli | |
| Nızam shıǵarıwshı organ | Parlament |
• Joqarǵı palata | Senat |
• Tómengi palata | Wákiller palatası |
| Ǵárezsizlik | |
• Vest-Indiya Federaciyasınıń provinciyası | 3-yanvar 1958-jıl – 14-yanvar 1962-jıl |
• Ǵárezsizlik | 31-avgust 1962-jıl |
• Karib Birlespesine aǵzalıq | 1-avgust 1973-jıl |
• Respublika | 1-avgust 1976-jıl[kommentariy 1] |
| Maydanı | |
• Ulıwma | 5,131 km2 (164-orın) |
• Suw (%) | elespesiz |
| Xalıq sanı | |
• 2022-jıl (shama) | 1,405,646[5] (151-orın) |
| 264 adam/km2 (34-orın) | |
| JIÓ (SAUP) | 2023-jıl (esap) |
• Jámi | ▲ $43.658 billion[6] (126-orın) |
• Jan basına | ▲ $30,718[6] (58-orın) |
| JIÓ (nominal) | 2023-jıl (esap) |
• Jámi | ▼ $27.887 billion[6] (107-orın) |
• Jan basına | ▼ $19,621[6] (47-orın) |
| Djini (2012) | 39.0[7] ortasha |
| IRI (2021) | ▼ 0.810[8] kútá joqarı · 57-orın |
| Pul birligi | Trinidad hám Tobago dolları (TTD) |
| Waqıt zonası | UTC-4 |
| Avtomobil háreketi | shep |
| Telefon prefiksi | +1 |
| ISO kodı | TTO |
| XOK kodı | TTO |
| Internet domeni | .tt |
| 10°36′N 61°9′W / 10.600°N 61.150°W | |
Mámleketlik basqarıw principi
redaktorlawTrinidad hám Tobago — respublika, Ullı Britaniya basshılıǵındaǵı Óz ara doslıq quramına kiredi. Ámeldegi Konstituciyası 1976-jıl qabıl etilgen. Mámleket baslıǵı — prezident (2003-jıldan Maksuell Richardo). Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı 2 palatalı parlament (senat hám wákiller palatası), atqarıwshı hákimiyattı bas ministr basshılıǵındaǵı húkimet ámelge asıradı.
Xalqı
redaktorlawXalqınıń 60% negr hám mulatlar, 37% hindler, 1% qıtaylar, 1% evropalıqlar. Rásmiy tili — inglis tili. Xalıqtıń kóbisi xristian; hindler hinduizmge sıyınadı. Qala xalqı 71,8%. Iri qalaları: Port-of-Speyn, San-Fernando, Arima.
Tariyxı
redaktorlawTrinidad hám Tobago atawlarında áyyemnen indeycler jasap kelgen. XV ásirde atawlarǵa jetip kelgen ispanlar bul jerdi koloniyaǵa aylandırdı, jergilikli xalıqtıń derlik hámmesin qırıp tasladı. 1797-jıl inglisler Trinidadtı basıp aldı hám ol 1802-jıldan rásmiy Ullı Britaniya koloniyasına aylandı. 1814-jıl Tobagoda inglisler múlkine aylandı. Qumshekerqamıs plantaciyalarında isletiw ushın Afrikadan qara deneli qullar alıp kelindi. 1834-jıl qulshılıq biykar etilgennen soń, qara deneliler plantaciyaların taslap ketti. Olardıń ornın toltırıw ushın Hindistan, Qıtay, Portugaliya hám basqa mámleketlerden shártnama tiykarında jumısshılar keltirilip basladı. 1866-jıl Trinidadta neft kánleri ashılıwı sebepli sanaat rawajlana basladı, jumısshılar shólkemleri dúzildi. 1899-jıl Tobago basqarıw jaǵınan Trinidadqa birlestirildi. Ekinshi jáhán urısı dáwiri hám onnan keyin atawlarda milliy azatlıq háreketi kúsheydi. 1950-jıl Trinidad hám Tobagoǵa ishki ózin ózi basqarıw huqıqı berildi. 1958-62-jıllarda mámleket Ullı Britaniya dúzgen Vest Hindistan Federaciyası quramında boldı. 1962-jıl 31-avgusttan Trinidad hám Tobago Óz ara doslıq quramındaǵı ǵárezsiz mámleket. 1976-jıl 1-avgustta respublika dep daǵazalandı. Trinidad hám Tobago — 1962-jıldan BMSh aǵzası. Milliy bayramı — 31-avgust — Ǵárezsizlik kúni (1962).
Siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları
redaktorlawXalıq milliy háreketi, 1956-jıl dúzilgen; Qayta qurıw milliy awqamı, 1986-jıl tiykar salınǵan; Birlesken milliy kongress, 1989-jıl dúzilgen. Milliy kásiplik awqam orayı, 1991-jıl dúzilgen.
Xojalıǵı
redaktorlawTrinidad hám Tobago industrial-agrar mámleket. Jalpı ishki ónimde sanaattıń úlesi 44%, awıl xojalıǵınıń úlesi 2,2%, xizmet kórsetiw tarawınıń úlesi 53%. Sanaatında neft qazıw hám de neftti qayta islew ekonomikanıń tiykarın quraydı (óz neftinen tısqarı Venesuela, Saudiya Arabiyası hám basqa mámleketlerden keltirilgen neftti qayta islep, neft ónimleri hám kondensat islep shiǵarıladı). Tábiyiy gaz, asfalt hám gips qazıp alınadı. Metallurgiya, neft ximiyası, ximiya, farmacevtika, poligrafiya, cement, ayna, toqımashılıq, tigiwshilik, azıq-awqat (qumshekerqant islep shıǵarıw) kárxanaları bar. Polat hám alyuminiy islep shıǵarıladı. Jılına ortasha 4,2 mlrd. kVt saat elektr energiya payda etiledi. Awıl xojalıǵı tómen rawajlanǵan hám ol mámlekettiń azıq-awqatqa bolǵan mútájligin qanaatlandırmaydı. Qumshekerqamıs, kakao, kofe, temeki, kokos palması, banan, citrus miyweleri egiledi. Tiykarǵı azıq-awqat egini — salı. Qaramal, shoshqa, eshki baǵıladı. Balıq awlanadı. Qımbat bahalı aǵash túri tayarlanadı. Avtomobil jolları uzınlıǵı 8,2 mıń km. Tiykarǵı teńiz portı — Puenta-Pyer. Shet el turizmi rawajlanǵan. Shetke neft hám neft ónimleri, qantsheker shıǵaradı, shetten azıq-awqat, sanaat buyımları, shiyki neft, mashina hám úskeneler aladı. AQSh, Ullı Britaniya, Karib teńizi mámleketleri menen sawda etedi. Pul birligi — Trinidad hám Tobago dolları.
Bilimlendiriwi, mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri
redaktorlawTrinidad hám Tobagoda mámleketke qaraslı mekteplerden tısqarı menshikli mektepler de bar. Mámleket mekteplerinde oqıw biypul. Sabaqlar inglis tilinde alıp barıladı. Zamanagóy tálim sisteması 7 jıllıq baslanǵısh mektep hám 5 jıllıq orta mektepten ibarat. Baslanǵısh tálim — májbúriy. Port-of-Speyn qasında Vest Hindstan universitetiniń Trinidad bólimi bar. Port-of-Speyn hám San-Fernandoda politexnika institutları ashılǵan. Port-of-Speynda Trinidad hám Tobago Oraylıq hám Ǵalabalıq kitapxanası, Vest-Indiya universiteti Trinidad bóliminiń kitapxanası, milliy muzey hám galereya bar.
Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi
redaktorlawIri gazetalari: "Trinidad gardian" ("Trinidad qorıqshısı", kúndelik gazeta, 1917-jıldan), "Trinidad end Tobago gazett" ("Trinidad hám Tobago gazetası", húkimet háptenaması, 1882-jıldan), "Trinidad end Tobago ekspress" ("Trinidad hám Tobago asıǵıs xabarları, kúndelik gazeta, 1967-jıldan), "Nyusdey" ("Kún jańalıqları", kúndelik gazeta, 1993-jıldan), "Sandi gardian" ("Ekshembi qorıqshısı", háptenama, 1917-jıldan). Milliy agentligi joq. Radioesittiriw 1947-jıldan ("Neshnl brodkasting netuork limited" húkimet mákemesi, 1957-jıl dúzilgen), telekórsetiw 1962-jıldan ("Trinidad end Tobago televiji kompani limited" kommerciya xızmeti, 1962-jıl dúzilgen) alıp barıladı.
Ádebiyatı
redaktorlawTrinidad indeyсleriniń folklorı házirge shekem derlik saqlanıp qalmaǵan. Negrlerdiń bul jerde toqıǵan jáne social mazmun menen suwǵarılǵan "kalipso" qosıqları xalıq awızeki dóretiwshiliginiń úlgileri bolıp tabıladı. Zamanagóy ádebiyat inglis tilinde payda boldı. Ekinshi jáhán urısınan keyin milliy azatlıq háreketiniń kusheyiwi ádebiyattıń jetilisiwine nátiyjeli tásir etti. R. de Buassyer hám S. Selvonnıń sociallıq temadaǵı romanları dáslepki salmaqlı shıǵarmalar bolıp tabıladı. Belgili jazıwshı V. S. Neypoldıń "Elvirdaǵı saylaw" (1958), "Eliklewshiler" (1967), "Mister Bisvasqa arnalǵan uy" (1961), "Partizanlar" (1975), "Dare ózeni" (1979) sıyaqlı romanlarında Vest Hindistandaǵı haqıyqatlıqtı záhár menen sın etedi. Ǵárezsizlik jıllarında I. Xan, M. Entoni, E. Lavles sıyaqlı uqıplı jazıwshılar ádebiyatqa kirip keldi. G. Telemak, E. Rouch, D. Uolkott (1970-jıllardan poeziyada dóretiwshilik etken) sıyaqlı shayırlar ataqlı. D. Uolkott, E. Xill, E. Jon bolsa dramaturgiyanı rawajlandırdı.
Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri
redaktorlawKoloniya dáwiri arxitekturalıq esteliklerinen Tobago atawda evropalıqlar qurǵan Jeyms qorǵanı (1666) qarabaxanası saqlanıp qalǵan. XIX ásir baslarınan klassicizm hám aralas arxitektorlıq usılındaǵı jámiyetlik imaratları, háwliler, shirkewler qurıldı (Port-of-Speyndaǵı Yepiskop sarayı, Oll Sents soborı hám basqalar). XX ásirdiń 20-jıllarında hind hám musılman ibadatxanaları (Sent-Jofer qalasındaǵı meshit) júzege keldi. Qalalarda awlaq aǵash jaylar kóp ushıraydı. Súwretlew kórkem óneri XIX ásirdiń 2-yarımınan rawajlana basladı. XX ásirdiń ataqlı súwretshileri arasında J. M. Kazabon, A. Kodalo, M. Uayk, J. Farrel, J. Kramvell, K. Shanglar bar. Áyyemgi xalıq ónermentshiliginde Aravak indeyclerdiń keramika, gezleme, bezew buyımları saqlanǵan, dástúriy karnaval bayramlarına lipaslar tayarlaw ádeti elege shekem dawam etip kelmekte.
Kommentariyler
redaktorlawDerekler
redaktorlaw- ↑ Government of the Republic of Trinidad and Tobago. „Home“. Ttconnect.gov.tt. 15-iyun 2018-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 16-mart 2019-jıl.
- ↑ Trinidad and Tobago 2011 Population and Housing Census Demographic Report (PDF) (Report). Trinidad and Tobago Central Statistical Office. Archived (PDF) from the original on 5 March 2016. Retrieved 20 August 2019.
- ↑ „National Profiles; World Religion“. www.thearda.com.
- ↑ „Republic Day“. 15-oktyabr 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 17-sentyabr 2022-jıl.
- ↑ „Trinidad and Tobago“. The World Factbook. Central Intelligence Agency. Qaraldı: 24-sentyabr 2022-jıl. (Archived 2022 edition)
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 „World Economic Outlook Database, October 2023 Edition. (TT)“. IMF.org. International Monetary Fund (10-oktyabr 2023-jıl). Qaraldı: 15-oktyabr 2023-jıl.
- ↑ Bridglal, Carla (12 March 2013). "Allowing govt to manage better". Trinidad Express. http://www.trinidadexpress.com/business-magazine/Allowing__govt_to_manage_better-197710671.html.
- ↑ „Human Development Report 2021/2022“ (en). United Nations Development Programme (8-sentyabr 2022-jıl). 8-sentyabr 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 8-sentyabr 2022-jıl.