Qatlam

Qatlam — belgili bir xalıq ishinde sociallıq poziciyasına qaray bólinetuǵın topar. Qatlam úrp-ádet yamasa nızamda bekkemlengen, áwladdan áwladqa ótip keletuǵın huqıq hám minnetlerge iye bolǵan. Qatlam ótmishte burınnan berli kiyatırǵan aqsúyeklik hám hasılzadalıq túsinikleri bar bolǵan jerlerde payda bolǵan.

Shıǵıs mámleketlerinde jámiyettiń túrli qatlamlarǵa bólingenligi tariyxıy dereklerde jazıp ótilgen. Mısalı, áyyemgi Hindistanda varnalar, kastalar bolǵan. Musılman mámleketlerinde jámiyet áskerler, qálem terbetiwshiler, ulamalar, qazılar, puqaralar hám basqa bólek qatlamlarǵa bólingen. Oraylıq Aziyada jámiyetti qatlamlarǵa ajıratıwdı shártli túrde ekige bóliw múmkin:

• Birinshisi, klaslıq qatlamlarǵa ajıratıw, onıń tariyxı alǵashqı jámiyettiń unırawı hám klaslıq qatnasıqlardıń qáliplesiwi, dinniń kelip shıǵıwı menen baylanıslı. Mısalı, qáwim basshıları ruwxaniyler jámiyetiniń jeńillikli qatlamın quraǵan (qarańız: Tabu).
• Ekinshisi, sociallıq qatlamǵa ajıratıw bolıp, qatlamnıń bunday forması da dáslepki jazba dereklerge bola (Avesto) Oraylıq Aziyada úlken tariyxqa iye. Arablardıń basqınshılıǵı islam dini tarqalǵanınan keyin jáne de keń tús alǵan. Seyit, xoja, tóre, ámir, bek hám basqalar jámiyettiń aqsúyekler qatlamın quraǵan bolsa, ápiwayı puqara — qarashalar dep atalǵan. Mısalı, seyitler payǵambar áwladları esaplanıp, olar musılman jámiyetinde jeńillikli sociallıq qatlamdı quraǵan hám dindarlar arasında úlken abıroyǵa hám itibarǵa iye bolǵan. Xalıq seyitlerdi geyde áwliyeler qatarına qoyǵan. Xojalar islamda aqsúyekler qatlamı retinde seyitlerden keyin turıp, geypara musılman mámleketlerinde házir de olarǵa beriletuǵın jeńillikler saqlanıp qalǵan. Ótmishte xojalar menen ápiwayı puqaralar (qarashalar) arasında qudashılıq dárejesindegi aǵayinshilik qatnasıqları qadaǵan etilgen. Sociallıq qatnasıqlar rawajlanıwı menen jámiyette sociallıq ayırmashılıq joǵalıp baradı. Orta Aziyada 20-ásirge shekem túrli sociallıq qatlamlar bolǵan.

Qatlamlasıwdıń eń joqarı úlgisi Franciyada bolǵan. Ol jerde 14—15-ásirlerden baslap jámiyet qatlamlarǵa bólingen. Joqarı qatlam aristokratiya hám mayda dvoryanlardan (jentri) quralǵan edi. Ruwxaniyler basqa qatlamǵa tiyisli bolıp, olar biraz tómen tursa da, arnawlı jeńilliklerge iye bolǵan. Ápiwayı xalıqtı bolsa keyinirek «úshinshi qatlam» dep atay baslaǵan. Qatlamlanıw basqa mámleketlerde túrli pishinde kórinedi.

Derekler

ÓzME,Birinshi tom, Tashkent, 2000-jıl