Tabu

"Tabu" (polinezcha — qadaǵan etiw) — 1) baslanǵısh jámiyet basqıshındaǵı xalıqlarda tarqalǵan qadaǵan etiw sisteması. Tabudıń eń jetilisken kórinisi Polineziyada saqlanǵan. Bul sóz tiykarınan Polineziyada payda bolıp, daslep ataqlı ingliz teńiz sayaxatshısı J. Kuk (1828-1879 ) tárepinen Evropaǵa xabar berilgen hám aytıp berilgen. Polineziya xalıqları diniy ádetlerine kóre, hár bir insan tuwılıwı menen qúdiretli ózgeshe tábiyiy kúsh — " mana" ǵa iye boladı. " Mana" júdá qáwipli bolıp, birewge tiyse ólim keltiriwi múmkin. Ol siyasiy gruppalarǵa qaray hár túrlı kúshke iye, qullarda " mana" bolmaǵan, biraq kerisinshe, ullı sárdarlar qúdiretli " mana" iyesi esaplanǵan. " Mana" túsinigi " Tabu " sózi menen tikkeley baylanıslı. Neiki " mana" iyesi bolsa, sol zat qáwipli, yaǵnıy oǵan tiyiw qadaǵan etilgen — qoyılǵan. Polineziya xalıqlarında júdá keń Tarqalǵan tabu sistemasın kim buzsa, ámel etpese qáwim basshıları, baylar tárepinen qattı jazalanǵan. Sonıń menen birge, sol dáwir qıyallarına kóre, Tabudı buzǵan adamnıń ózgeshe tábiyiy kúshler, ruxlanıwlar, qudaylar kesellik yamasa ólim menen jazalaydı, dep tusinilgen. Atawlılarda quday hám ruwhqa, ózge dindegi diniy xızmetker hám qáwim basshılarına baylanıslı bolǵan hámme zat tabulastırılǵan. Tabu sisteması jámiyette qatlamlarǵa bóliniwdi ańlatpaǵan. Tabu ob'yektleri — buyımlar, sózler, haywanlar hám basqa bolıwı múmkin. Kópshilik tabular materiallıq buyımlarǵa tiyisli boladı. Tabu insaniyat jámiyeti qáliplesip atırǵan dáwirde individ minez-qulqın jámáát máplerine boysındırıw mútajligi menen baylanıslı túrde kelip shıqqan bolıwı múmkin. Tabu tuqımgershilik qánigelik jámiyetinde insannıń ómiriniń zárúrli táreplerin, áwele ekzogamiya nekesi normalarına ámel etiliwin (mısalı, urıw ishinde jınıslıq baylanıslardıń qadaǵan etiwin) tártipke salǵan. Jámiyet taraqqiy etken tárepke tabudıń bir bólegi ádet huqıqıy normasına aylnǵan, kóbisi bolsa dinge tıyım retinde kiritilip, onı buzıw gúná esaplanǵan. Házirgi dáwirde de tabudıń geypara kórinislerin ushıratıw múmkin. 2) Filologiyada arnawlı bir sózler, sóz dizbekleri yamasa ataqlı atlardı qollawdı qadaǵan etiw, qadaǵan etiw. Baslanǵısh dáwirlerde tábiyat hádiyseleriniń sırın bile almaǵan insan qáweter oyatatuǵın tilsimli hám zıyanlı jawız kúshlerden, jin, arwaqlardan, apatlı kesellik hám jırtqısh haywanlardan saqlanıwdıń birden-bir sharası olardıń atın aytıwdı qadaǵan etiw, terminislik dep tusingen. Ásirese, kisi atına salıstırǵanda tabu keń tarqalǵan. Mısalı, ólgen adam atınıń, kósem yamasa patshanıń, ǵudaylardıń atınıń hám geypara aǵayınler (qaynata, qaynana, kúyewi, qaynag'a) diń atın aytıw, olardı dawıs shıǵarıp shaqırıw qadaǵan etilgen hám bunday ataqlı atlar tiyisli xarakteristikalıq sóz dizbekler menen almastırılǵan. Awlanatuǵın, tirishilik dáregi bolǵan haywan atları, adamdı seskendiretuǵın haywanlar hám basqa waqıya hám processler de geyde tabulastırlǵan. Mısalı, chayon sózi, ózbek dialektlerinde eshak, benom, gezende, ayriquyrıq, beshbo'g'in hám basqa atlar menen atalǵan. Házirgi tillerde ólim haqqında, salmaqlı kesellik haqqında tuwrıdan-tuwrı sóylemeslik, jaǵımsız, qolaysız zatlardı eslew, eskertiwden shaǵılısıw ádetin de tabuǵa kirgiziw múmkin. Tabu sózler ornına basqa sózler — evfemizmlar zárúr boladı, basqa tiller sıyaqlı, ózbek tilinde de bunday sózler kópshilikti quraydı.

Derekler

ÓzME,Birinshi tom, Tashkent, 2000-jıl