Qaraqalpaqstannıń áhmiyetli jeti sayaxat ornı

1. I.V. Savickiy atındaǵı mámleketlik kórkem óner muzeyi

Qánigeler menen dúnya júzi baspasóziniń pikirinshe, Savickiy atındaǵı Qaraqalpaqstan Respublikası mámleketlik kórkem óner muzeyi kollekciyası Oraylıq Aziyadaǵı eń jaqsı kórkem kollekciyalardan biri. Búgingi kúnde muzey pútkil dúnyaǵa tanılǵan. Muzey kollekciyasında 90 mıńnan artıq eksponatlar bar.

«Sahradaǵı Luvr» atı menen belgili muzeyde áyyemgi Xorezmniń materiallıq hám kórkem mádeniyatı, óz áyyemgi tariyxı hám ózine tán mádeniyatı bolǵan qaraqalpaqlardıń xalıq ámeliy kórkem óneriniń úlgileri qoyılǵan. Sonday-aq, Ózbekstannıń zamanagóy kórkem óneri hám XX ásirdiń 20 – 30-jılları rus súwretlew óneri muzeyiniń eń ájayıp eksponatları.

Muzeyge arxeolog, kórkem óner tanıwshı hám kollekcioner Igor Vitalevich Savickiy tiykar salǵan.

2. Aral teńizi

Bir waqıtları dúnyadaǵı eń iri kolleriniń biri bolǵan, búgingi kúni bolsa qurıp baratırǵan Aral teńizin kóriw ushın  hár jılı dúnyanıń túrli múyeshlerinen sayaxatshılar keledi.

Nókiske  derlik 400 kilometr aralıqtaǵı óli teńizge sayaxat eki kún waqıttı talap etedi. Bul ushın arnawlı jol tańlamaytuǵın transportlar kerek boladı. Bir transport penen jolǵa shıǵıw júdá qáwipli. Sebebi teńizge alıp shıǵatuǵın Ústirt sahralarında adasıp qalıw qıyın emes, nabada usınday jaǵdayǵa túsip qalǵan waqıtta tawıp alıw da qıyın.

Házirgi waqıtta jaǵasına sayaxatshılar ushın arnawlı otawlar qurılǵan.

3. Moynaqtaǵı «Ashıq aspan astındaǵı korabller muzeyi»

Aral apatshılıǵınıń júzi Moynaqtaǵı tat basqan korabller arqalı kórinedi. 2000-jıllardıń baslarında-aq teńizdiń qurıp qalǵan maydanlarında 300 ge jaqın korabller bolǵan. Olardıń kópshiligi shıǵındı temir-tirsek sıpatında utilizaciya etip jiberilgen.

«Ashıq aspan astındaǵı korabller muzeyi» dep atalatuǵın usı orında házirgi waqıtta 11 korabl kórgizbege qoyılǵan.

4. Mizdakxan kompleksi

Mizdakxan kompleksi biziń eramızǵa shekemgi  IV ásir – eramızdan XIV ásirleriniń arxeologiyalıq-arxitekturalıq kompleksi.

Áyyemgi Mizdakxan arxeologiyalıq kompleksiniń úlken maydandı – 200 gektardı iyelep bolıp, iri magistral jollar boyında – Góne Úrgenish (Túrkmenstan) hám Qaraqalpaqstan Respublikasınıń arqa  aymaqları bolatuǵın Qońırat hám de Moynaq jerleri, sonday-aq Ústirt platosında jaylasqan.

Onıń  tiykarǵı bólekleri Xojeli qalasınıń  qubla-batıs uzaqlıǵındaǵı úsh tóbelikte jaylasqan. Óz ishine Gaur qala, Shamun nabi mavzoleyin, Mazlumxan sulıw, Xalfa Erejep, Kárwan saraylardı alǵan. Qazılmalar nátiyjesinde teńgeler, túrli turmıs quralları, shiyshe, altınnan islengen kórkem óner buyımları tabılǵan.

5. Ayaz qala

Ayaz qala eramızdan II – IV ásirlerge tiyisli qaladan ibarat arxeologiyalıq esteliklerdiń kompleksi. Qaraqalpaqstan Respublikası Beruniy rayonında jaylasqan Ayaz qalanı Xorezm arxeologiya-etnografiya ekspediciyası tawıp (1937), oǵan arxeologiyalıq qazıwlar alıp bardı.

Ayaz qala kompleksi, tiykarınan, Kushan patshalıǵı waqtına tiyisli sopol, miynet quralları, qural-jaraqlar, bezeniw buyımları hám teńgeler, atap aytqanda, Kanishka aqshaları tabıldı. Ayaz qala óz waqtında Xorezmniń arqa-shıǵıs shegarasında bekkem qorǵan wazıypasın ótegen.

6. Barsakelmes shorlıǵı

Barsakelmes shorlıǵı 21 million jıl aldın joq bolıp ketken Tetis okeanınıń qaldıǵı. Házirgi waqıtta uzınlıǵı 90, eni 50 kilometrge shekem keletuǵın usı duz káninen Qońırat rayonı aymaǵında jaylasqan «Qońırat soda zavodı»na shiyki zat qazıp alınadı.

Barsakelmes dep ne ushın atalıwı boyınsha ráwiyatlar kóp. Olarda aytılıwına qaraǵanda, shorlıq ishinde áyyemgi qala bar. Usı qalada kóp muǵdardaǵı altın kómilgen. Bul altınlar biziń eramızǵa shekemgi IV ásirde Xorezmde húkimdarlıq etken Farasmanǵa tiyisli bolǵan. Neshe ásirlerden beri usı altınlarǵa iye bolıw niyetinde ol jerge barıwǵa atlanǵan kóplep adamlar izsiz joq bolıp, qaytıp kelmegen. Sonıń ushın «barsań, qaytıp kelmeyseń» degen gáp tarqap, bul orınǵa usınday at berilgen.

Barsakelmes shorlıǵı gúz alarında ájayıp túske enedi.

7. Sudoche kóli

Flamingo qusları menen belgili bolǵan Sudoche kóli Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Moynaq rayonı aymaǵında jaylasqan. Ulıwma maydanı 50 mıń gektardan asatuǵın usı kóller sistemasında 240 qa jaqın túrdegi mıńlap kóship-qonıp júriwshi hám turaqlı jasawshı quslar bar.

Sudoche kóli óziniń  jaylasıwı boyınsha Sibir hám Tundradan qublaǵa hám qubla-shıǵısqa, ıssı ellerge hám artqa ushatuǵın transkontinental migrant quslardıń batıs-aziya migraciyalıq jolında jaylasqan. Bul kól bir neshe kóller sistemasınan dúzilgen (kishi hám úlken Sudoche, Qaratereń, Begdulla aydın, Omar salım, Qarajar, Aqushpa hám t.b.). Bul kóller sistemasında quslardıń uya qoyıw, ushıp ótiwshi quslardıń dem alıwı, ushıw aldınan azıqlanıw ornı bolıp xızmet etedi.

Sudoche kóller sistemasında Ózbekstan Respublikasınıń Qızıl kitabına kirgizilgen 40 túrdegi quslardıń 30 túri, Tábiyattı qorǵaw Xalıqaralıq shólkeminiń «Joq bolıp ketiw qáwpi astındaǵı túrleriniń Qızıl dizimi»ne kirgizilgen 24 túrdegi qustıń 18 túri jasaydı.

Ornitolog alımlar Sudochede flamingolardıń  kóp sanlı uyaların taptı.