Otto fon Bismark
Otto Eduard Leopold Karl-Vilgelm-Ferdinand fon Bismark (nemisshe Otto Fürst von Bismarck, Graf von Bismarck-Schönhausen, Herzog zu Lauenburg, pronounced [ˈɔtoː fɔn ˈbɪsmaʁk] (
tıńlań); 1815-jıl 1-aprel — 1898-jıl 30-iyul) — „temir kansler“ dep atalǵan knyaz, siyasatshı, mámleket ǵayratkeri, German Imperiyasınıń birinshi kansleri.
| Otto fon Bismark | |
|---|---|
.jpg) | |
| Germaniya Imperiyasınıń birinshi reyxskansleri | |
| Jeke maǵlıwmatları | |
| Tuwılǵan sáne | 1-aprel 1815-jıl |
| Tuwılǵan jeri | Shyonxauzen, Saksoniya, Prussiya |
| Qaytıs bolǵan sáne | 30-iyul 1898[1][2][3] (83 jasta) |
| Ómirlik joldası | Ioganna fon Puttkamer |
| Tuwılǵan sánesi | 1-aprel 1815[1][2][3] |
|---|---|
| Qaytıs bolǵan sánesi | 30-iyul 1898[1][2][3] (83 jasta) |
Prussiya patshalıǵında Bismark konservatorlar arasında yunkerler kórnekli itibarǵa erisken, diplomat retinde iskerlik júrgizgen (1851-1862-jıllar). 1862-jılda Prussiya húkimetiniń bas ministri etip tayınlanǵan. Konstitucion krizis waqtında monarxiyanı qorǵap, liberallarǵa qarsı shıqqan. Sırtqı isler ministri sıpatında Germaniya-Daniya urısınan keyin Prussiyanı Germaniyadaǵı jetekshi kúshke aylantırdı.
Ol Reyxskansler hám Prussiya bas ministri retinde 1890-jılǵı napaqasına shekem Reyxtiń siyasatına kúshli tásir kórsetken. Bismark sırtqı siyasatta kúshler balansı principine ámel etken.
Ishki siyasatta onıń basqarıw dáwirin eki fazaǵa bólse boladı. Basında ol oǵırı liberallar menen awqam dúzgen. Bul dáwirde kóplegen ishki reformaciyalar júzege keldi, mısalı, Bismark tárepinen katolik shirkewiniń tásirin tómenletiw maqsetinde Puqaralıq nekesiniń kiritiliwi. 1870-jıllardıń aqırlarınan baslap Bismark liberallardan uzaqlastı. Bul faza dawamında ol protekcionizm hám ekonomikaǵa húkimettiń aralasıwı siyasatınan paydalanadı. 1880-jıllarda antisocialistik nızam kúshke kirdi. Sol waqıttaǵı kayzer Vilgelm II menen kelispewshilikler Bismarktiń jumıstan bosawına ruqsat beriwine sebep boldı.
BISMARK (Bismarck) Otto Eduard Leopold fon Shyonxauzen (1815.01.04, Shyonxauzen—1898.30.07, Fridrixsru) — Germaniya mámleket ǵayratkeri, diplomat, knyaz, Germaniya imperiyasınıń 1 reyxskansleri (1871—1890). B. Germaniyanı prus militarizmi tiykarında birlestirdi; mámlekette yunkerburjua blogı húkimranlıǵın bekkemledi, diniy oppoziciya („Kulturkampf“) ǵa qarsı gúres alıp bardı, socialistlerge qarsı ayrıqsha nızam engizdi, ayırım social reformalar ótkerdi. B. Franciya hám Rossiyaǵa qarsı qaratılǵan Úshlik Awqam (1882) shólkemlestiriwshilerinen biri.
Poznan hám Sileziyadaǵı polyak xalqın nemislestiriw siyasatın tutqan. Parij kommunasına qarsı uyımlastırılǵan qurallı intervensiya shólkemlestiriwshilerinen biri bolǵan.
Ómiri
redaktorlawKelip shıǵıwı
redaktorlawOtto fon Bismark 1815-jıl 1-aprelde Branderburg wálayatındaǵı (házirde — Saksoniya-Angalt jeri) kishi dvoryan shańaraǵında tuwılǵan. Bismarklar shańaraǵınıń barlıq áwladları tınıshlıq hám urıs payıtlarında húkimdarlarǵa xizmet etken, lekin ózlerin oǵada zárúr bir jumıs penen kórsetpegen. Qısqa etip aytqanda, Bismarklar yunkerler sanalǵan. Bismarklar úlken jerleri yamasa baylıqları menen maqtana almaǵan, biraq aqsúyek esaplanǵan.
Jaslıq jılları
redaktorlaw1822-jıldan 1827-jılǵa shekem Otto fizikalıq kúshtiń ósiwine tiykarǵı itibar beretuǵın Plaman mektepinde oqıǵan. Biraq ata-anasına jazılǵan xatlardan málim, jas Otto bunnan kewli tolmaǵan. 12 jasında Otto Plaman mektepin ózgertken, biraq Berlindi tárk etpey, óz oqıwın Fridrixshtrassedaǵı Fridrix Ullı atındaǵı gimnaziyada dawam ettirgen, 15 jasında bolsa „Kúlreń monastir“ gimnaziyasına ótken. Otto orta dárejeli, ajralıp turmaytuǵın oqıwshı retinde kórsetilgen. Lekin ol shet el ádebiyatına qızıǵıp, francuz hám nemis tillerin jaqsı úyrengen. Jas Otto barlıǵınan kóre sońǵı jıllardıń siyasatı hám túrli mámleketlerdiń básekileri tariyxına qızıqqan. Ol anasınan parqlı túrde dinnen uzaqta bolǵan.
Gimnaziyanı pitirgennen keyin anası Ottonı Gannoverdegi Gettingende jaylasqan Georg Avgust universitetine kirgizdi. Bismark huqıqtı úyrenip, diplomatiyalıq jumısqa kiriwi rejelestirilgen edi. Biraq Bismark oqıw menen jaqsılap shuǵıllanıwdı qálemagen edi hám Gettingende arttırǵan kóplegen dosları menen waqtın kewilxoshlıqta ótkeriwdi ábzal kórgen. Otto oqıw dawamında 27 márte duellarde qatnasqan. Ulıwma, Otto fon Bismark sol waqıtlardaǵı nemis jaslarınan parqı bolmaǵan.
Bismark aktiv turmısı qaltasına salmaqlıq etkenligi sebepli universitet rásmiyleri tárepinen tutqınǵa alınıwı múmkin edi, usınıń sebebinen ol Gettingendegi oqıwın aqırına jetkizbedi hám qalanı tárk etti. Pútkil bir jıl dawamında ol Berlindegi Jańa Paytaxt Universitetinde filosofiyanıń siyasıy ekonomika baǵdarında doktorlıq jumısın qorǵanı. Usınıń menen onıń universitettegi tálimi tamamlandı. Tábiyiy ráwishte Bismark bir jola anası úlken úmit etken diplomatiyada jumıs baslawdı qáledi. Lekin sol payıtlardaǵı Prussiya sırtqı isler ministri Bismarkqa biykarlaw juwabın berip, „Evropa diplomatiyası sheńberindegi jumıs ornına Germaniya ishindegi qanday da bir basqarıw bóliminde jumıs tabıw“dı máslahát berdi.
Iskerligi
redaktorlaw
Nátiyjede Bismark jaqında Prussiyaǵa qosıp alınǵan Axenǵa jumıs islewge ketedi. Bul kurort qalada ele de Franciyanıń tásiri seziler edi, hám Bismark bul shegaralıq aymaqtı Prussiya bas rol atqaratuǵın bajıxana birlespesine qosıw máseleleri menen shuǵıllandı.
Axende dushpanlar arttırǵanı sebepli, Bismark áskeriy xizmetke ótiwge májbúr boldı. 1838-jıldıń báhárinde ol egerlerdiń gvardiya batalyonına jazıldı. Biraq anasınıń keselligi sebepli onı áskeriy xızmetine shek qoyıwǵa májbúr etti. Anasınıń ólimi onıń úmitlerin toqtatıp, Pomeraniyadaǵı múlkti basqarıwǵa májbúr etti. Múlkti basqarıwdaǵı bilimleri sebepli ol qońsılaslarınıń húrmetin qazandı[4].
Siyasıy iskerliginiń baslanıwı
redaktorlawBismark 1848-jıl revolyuciyasında siyasatshıǵa aylandı. 1848-jılǵı revolyuciya dáwirinde Bismark keyinirek onıń iskerligine tán bolǵan ayrıqshalıqlardı tolıq ashıp berdi: ózine isenim, demokratiyalıq háreketlerden jek kóriw, hákimiyattıń kúshin tuwrı bahalaw qábileti. Sol waqıtta onıń ushın tiykarǵı qural kúsh edi: onda ol "hár qanday siyasıy hám diplomatiyalıq tabıstıń gilti kúshte" ekenligin aytıp ótti[5]. Azmaz waqıt ótkennen, ol: "Germaniyanıń birlestiriw máselesin parlament hám jıynalıslarda sheshiw múmkin emes, tek diplomatiya hám urıs maydanında sheshiledi" degen ataqlı sózin ayttı[6].
1851-jıl may ayında Bismark daslep máslahátshi, keyin bolsa Prussiyanıń Frankfurt-na-Mayndaǵı awqamlas seymdaǵı elshisi etip tayınlandı. Ol bul lawazımǵa múnásip kandidat bolıp shıqtı hám 1959-jılǵa shekem bul lawazımda qaldı. Frankfurtta bolǵan segiz jıl dawamında (1851-1859) Prussiyanıń awqamlaslar wákili sıpatında diplomatiyanıń ayyar hám názik sıpatların iyeledi.
Rossiyadaǵı elshiligi
redaktorlaw1857-jıl oktyabr ayında Friderix Vilgelm IV insultqa ushradı hám láń bolıp qaldı, usınıń sebebinen úkesi Vilgelmdi regent retinde tayınladı[7]. Vilgelm dáslep ortasha hukmdar retinde kórilgen, onıń liberal Britaniya menen doslıǵı, atap aytqanda, xanzada Viktoriyanıń tunǵısh qızına úyleniwi rámziy mániske iye edi. Vilgelm óziniń jańa ministrleri hám máslahátshilerin konservatorlardan tayınlay basladı. Tez arada regent Bismarktı Prussiyanıń Rossiya imperiyasındaǵı elshisi etip tayınladı. Ulıwma alǵanda, bul kóterilis edi, sebebi Rossiya Prussiyanıń eń qúdiretli eki qońsılasınan biri edi. Biraq Bismark Germaniyadaǵı waqıyalardan shette qaldı hám 1859-jılǵı Italiya urısı waqtında Franciya Avstriyanı Lombardiyadan quwıp shıǵarǵanın tek tınısh ǵana tamasha ete aldı.
Bismark Sankt-Peterburgta tórt jıl qaldı, sol waqıt ishinde ol nadurıs emleniw sebepli ayaǵınan jaman zaqım aldı. Bismark ol jerde Frankfurtta Rossiya wákili bolǵan rus knyazı Gorchakov penen ushrastı.
Regent, sonıń menen birge, Helmuth von Moltkeni Prussiya armiyasınıń jańa bas shtab baslıǵı etip tayınladı hám Albrecht von Roon armiyanı qayta shólkemlestiriw isi menen urıs ministri etip tayınlandı. Keyingi on eki jıl ishinde Bismark, Moltke hám Roon Prussiyanı ózgertiwde tiykarǵı roldi atqardı[8].
Prussiya Prezident-ministri
redaktorlawShahzada Vilgelm 1861-jılda ájaǵası Friderix Vilgelm IV óliminen keyin Prussiya patshası boldı. Jańa monarx tez-tez liberal bolıp baratırǵan Prussiya Dieti (Landtag) menen qarama-qarsılıqqa túsip qaldı. 1862-jılda Diet armiyanı qayta shólkemlestiriwdi finanslıq támiynlewge ruqsat beriwden bas tartqan krizis payda boldı. Patsha ministrleri nızam shıǵarıwshılardı byudjetti qabıllawǵa isentire almadı, patsha bolsa jan basıwdı qálemedi. Vilgelm óz balası taxt miyrasxorı shahzada Friderix Vilgelm V paydasına taxttan waz keshpekshi boldı, buǵan krizisti jeńiwge ılayıq birden-bir siyasatshı Bismark qarsı shıqtı. Biraq, Vilgelm sırtqı isler ústinen sheksiz qadaǵalawdı talap etetuǵın shaxstı belgilewde ekilenip turdı. 1862-jıl sentyabr ayında Landtag usınıs etilgen byudjetti taǵı biykarladı, sonnan keyin Vilgelm Roonnıń máslaháti menen Bismarktı Prussiyaǵa shaqırıwǵa májbúr boldı (Ol bul waqıtta Prussiyanıń Franciyadaǵı elshisi edi). 1862-jıl 23-sentyabrde Vilgelm Bismarktı prezident hám sırtqı isler ministri etip tayınladı[9].
Daniya urısı
redaktorlawGermaniya imperiyasın jaratıw jolındaǵı birinshi qádem 1864-jılda Prussiya hám Avstriyanıń Daniya menen Daniya quramına kirgen, biraq avtonomiyaǵa iye bolǵan áyyemgi Germaniya gercoklıǵı Shlezvig hám Golshteyn ushın urısı boldı. Olar Baltıqboyı hám Arqa teńiz ortasında strategiyalıq tárepten qolay poziciyaǵa iye edi[10].
Daniyaǵa hújim etiw waqtı jaqsı tańlandı. Áskeriy jeńislerdiń jetiskenliklerinen payda kóriw ushın Prussiyanı jalǵız qaldırıwdı qálemegen Avstriya oǵan qosılıwǵa májbúr boldı.
Daniyada 1863-jılda konstituciya engizildi, oǵan kóre Shlezvig Daniya Patshalıǵına qosıldı. Avstriya hám Prussiya konstituciyanı bıykarlawdı talap etip, Golshteyn hám Lauenburgtı basıp aldı. 1-fevralda Daniya Avstriya-Prussiya ultimatumın biykarlaǵannan keyin, áskeriy háreketler baslandı. Avstriya-Prussiya áskerleri (60 mıńǵa jaqın) Prussiya feldmarshalı F. Vrangel komandirligi astında Dannevirke qasındaǵı bekkemlengen poziciyada general-leytenant Kevin de Metz komandirligindegi Daniya áskerleriniń tiykarǵı kúshlerine hújim etti. Nemisler basımı astında daniyalılar 5-7-fevral kúnleri Dybbol aymaǵına sheginedi, ol jerde general Gerlax basshılıǵında 18-aprelge shekem, keyin bolsa 29-aprelge shekem Frederikiya qorǵanı qasında dushpanǵa qarsılıq kórsetedi. Daniya usınısı menen 12-maydan 26-iyunǵa shekem kelisim dúzildi. Kelisim dúzilgennen keyin, Prussiya áskerleri bul aymaqlardı basıp aldı. 29-iyun hám 14-iyulǵa kelip olar Yutlandiya yarım atawın iyelep aldı. 16-iyulda ekinshi kelisim dúzildi, ol 30-oktyabrde Vena tınıshlıq shártnaması menen juwmaqlandi, oǵan kóre Daniya Shlezvig, Golshteyn hám Lauenburgtı joǵalttı. Avstriya hám Prussiya ortasında oljalardı bólistiriw boyınsha uzaq dawam etken ózara dawlasıwlar baslandı hám 1865-jılǵı Gashteyn konvenciyası menen juwmaqlandı. Avstriya Golshteyndi, Prussiya bolsa Shlezvigti basqarıw huqıqın aldı; kishi Lauenburg gercokligi Prussiyaǵa qosıldı.
Derekler
redaktorlaw- ↑ 1,0 1,1 1,2 (unspecified title)
- ↑ 2,0 2,1 2,2 — Т. 3. — С. 1-42.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 — Т. 2. — С. 268-277.
- ↑ Martin Kitchen. The Cambridge Illustrated History of Germany:-Cambridge University Press 1996 ISBN 0-521-45341-0
- ↑ Yerusalimskiy A.S. „Bismark. Diplomatiya i militarizm“. — M.: Izdatelstvo, 1968. — St. 24
- ↑ Bismark. „Misli i vospominaniya“, v 3t. — M.: OGIZ, 1940. 1 tom St. 58
- ↑ Steinberg, 2011, p. 147
- ↑ Edward Crankshaw, Bismarck (1981) pp 97-105.
- ↑ Steinberg, 2011, pp. 6.
- ↑ Chikalov R.A. „Novaya istoriya stran Yevropi i Severnoy Ameriki (1815 — 1918)“: uchebnik, — Minsk:, 2009. — St. 249
Ádebiyatlar
redaktorlaw
- ÓzME. Birinshi tom. Tashkent, 2000-jıl
| Bul maqalada Ózbekstan milliy enciklopediyası (2000-2005) maǵlıwmatlarınan paydalanılǵan. |