Geografiyalıq qabıq

Geografiyalıq qabıq hám onıń shegaraları

Atmosferanıń tómengi qatlamı — troposfera, litosferanıń ústingi gewek qatlamı, gidrosfera hám biosferalardı óz ishine alǵan hám de óz ara tásir etip turatuǵın pútin qabıq Jerdiń geografiyalıq qabıǵı dep ataladı. Geografiyalıq qabıqtıń joqarı hám tómengi shegarasın, qalıńlıǵın ilimpàzlar hár túrli ótkizedi hám belgileydi. Kóp ilimpàzlar geografiyalıq qabıqtıń joqarı shegarasın troposferanıń joqarı bóliminen ótkizedi hám onıń qalıńlıǵın 30 — 35 km dep esaplaydı^[1]. Anıqlanıwına qaraǵanda, geografiyalıq qabıqtıń joqarı shegarası ozon perdesine, tómengi shegarası bolsa gewek jınıslarınıń astınǵı bólimine tuwra keledi. Ozon perdesi Jerdegi organizmlerdi Quyashtıń ultrafiolet nurlarınan qorǵaydı.

Geografiyalıq qabıqtıń ózgeshelikleri

Geografiyalıq qabıqtıń birinshi ózgesheligi^[2], onıń quramlıq bólimleri — litosfera, gidros- fera, atmosfera hám biosferalar úzliksiz óz ara baylanısta bolıwı hám bir-birine tásir etiwi; ekinshi óz gesheligi, zat hám energiya almasıw procesleriniń bolıwı; úshinshi ózgesheligi, geografiyalıq qabıqta organikalıq tirishiliktiń, sonıń ishinde, insaniyat jámiyetiniń barlıǵı bolıp esaplanadı. Geografiyalıq qabıqtıń rawajlanıwına Jerdiń sırtqı, ishki ener- giyaları tásir etedi. Geografiyalıq qabıqta júz berip atırǵan barlıq proceslerdiń tiykarǵı bólimi Quyash energiyası hám azıraq bólegi Jerdiń ishki energiyası tásirinde júz beredi. Geografiyalıq qabıqtıń dúzilisinde zat hám energiya almasıwı áhmiyetli rol oynaydı. Bunda litosfera, gidrosfera, atmosfera hám biosferalar ortasında zatlar almasıwı boladı^[3]. Máselen, okean suwı 3000 jılda bir márte jańalanadı. Atmosferadaǵı ıǵallıqtıń tolıq jańalanıwı ushın tek 10 kún kerek boladı^[4]. Aylanba hárekette-gi suw basqa kompo nentler menen tikkeley baylanısta bolıp, geografiyalıq qabıqtıń qáliplesiwinde áhmiyetli rol oynaydı. Geografiyalıq qabıqtıń vertikal hám gorizontal dúzilisi, onıń tiykarǵı ózgesheligi. Geografiyalıq qabıqtıń vertikal dúzilisi de- gende, onıń quramlıq bólimlerin bálentlik boylap jaylasqan jaǵdayın túsiniw lazım. Geografiyalıq qabıqtıń gorizontal dúzilisi tábiyat kompleksleriniń keńlik, uzınlıq boylap tarqalıwı hám almasıp keliwinde belgili boladı. Buǵan klimat poyasları, tábiyat zonaları mısal boladı.

Geografiyalıq qabıqtıń rawajlanıw basqıshları hám ulıwma nızamlılıqları

Geografiyalıq qabıqtıń rawajlanıw basqıshları

Ilimpàzlar geog- rafiyalıq qabıqtıń rawajlanıwın úsh basqıshqa bóledi^[5]: nobiogen, biogen, antropogen. Nobiogen basqısh — Jerdiń rawajlanıwınıń 4,6 mlrd jıldan 570 mln. jılǵa shekem ótken dáwirin óz ishine aladı. Bul basqıshta geografiyalıq qabıqtıń tiykarı payda boladı, yaǵnıy litosfera, atmosfera hám gidrosfera qáliplesedi. Jerde tiri- shilik 3,8 — 3,5 mlrd jıl aldın payda bolǵan bolsa da, ol oǵada ápiwayı organizmlerden quralǵanlıǵı ushın geografiyalıq qabıqtıń rawajlanıwına sezilerli tásir etpegen. Biogen basqısh— 570 mln jıl aldın baslanǵan. Bul dáwirde organizmler rawajlanǵan (1-kestege qarań). Nátiyjede, bios- fera qáliplesken hám geografiyalıq qabıqtıń tolıq sistemaǵa iye bolıwına kúshli tásir etken^[6]. Antropogen basqısh insan payda bolǵannan (2 mln. jıl aldın) házirgi kúnge shekemgi ótken dáwirdi óz ishine aladı. Házirgi waqıtta geografiyalıq qabıqtıń rawajlanıwına insannıń xojalıq iskerligi (texnikanıń rawajlanıwı, kosmoslıq ásir) sezilerli dárejede tásir kórsetpekte. Bular tábiyattı qorǵaw, ekologiyalıq, demografiyalıq mashqalalardı keltirip shıǵardı. Solardan biri úlkemizdegi Aral boyı ekologiyalıq mashqalası.

Geoxronologiyalıq keste

Caption text
Era, belgisi, dawam etiw	Dáwir, belgisi	Taw burmalanıwı	Tiykarg'ı ózgerisler
1	2	3	4
Arxey AR 1 mlrd. jıl	Bólinbeydi		Ápiwayı bakteriyalar, suw otları payda bolǵan
Proterozoy PR 2 mlrd. jıl	Tómengi Orta Joqarı	Birneshe burmalanıwlar bolǵan	Jasıl suwotlar, bakteriyalar rawajlanǵan
Paleozoy PZ 330 mln. jıl	Kembriy, Cm Ordovik, OSilur, S Devon, D Taskómir, C Perm, P	Baykal Kaledon Gersin	Qurǵaqlıqta organizm- ler, ásirese, ósimlikler rawajlanǵan. Taskómir payda bolǵan. Házirgi kekse tawlar payda bolǵan
Mezozoy MZ 173 mln. jıl	Trias, T Yura, I Bor, Cr	Mezozoy (kimmeriy)	Qorqınıshlı dinozavrlar payda bolǵa
Kaynozoy KZ 67 mln. jıl	Paleogen, Pg Neogen, N Antropogen,	Alp	Jas tawlar, klimat poyasları, tábiyat zonaları, adam payda bolǵan

Geografiyalıq qabıqtıń ulıwma nızamlılıqları

Geografiyalıq qabıqtıń rawajlanıwında hám tábiyat kompleksleriniń túrlerge bóliniwinde de ózine tán nızamlılıqlar bar. Olar Jerdiń ulıw- ma geografiyalıq nızamlılıqları dep ataladı. Bul nızamlılıqlardı biliw insanǵa tábiyiy resurslardan aqılǵa muwapıq paydalanıwǵa, qorshàǵàn ortàlıqtı qorǵàwǵà hám oǵan zıyan tiygizbewge, ekologiyalıq jaǵdaydı buzbaw ilajların kóriwge imkan beredi. Bir pútinlik, zat hám energiyanıń tábiyatta aylanıp júriwi, dáwirlik yaki ritmlik qubılıslar, geografiyalıq zonallıq hám aymaqlıq geografiyalıq qabıqtıń ulıwma nızamlılıǵı boladı.

Geografiyalıq qabıqtıń bir pútinligi

Geografiyalıq qabıqta heshbir tábiyat komponenti óz aldına rawajlanbaydı. Olar úzliksiz bir-biri menen baylanısıp, óz ara tásir etip turadı. Eger qanday da bir tábiyat komponenti ózgeriske ushırasa, basqa tábiyat kom - ponenti de ózgeredi. Mısalı, ápiwayı bir terektiń kesiliwi aqı- betinde tómendegi ózgerisler payda boladı: jer astı suwları, qáddi tómenleydi, ol jerde jasawshı haywanat dúnyası basqa jerge kóshe- di. Sonday-aq, samal tásiri kúsheyip, topıraqtıń unırawına alıp keledi. Sol átiraptaǵı hawa rayında ózgeris payda boladı. Túni salqınlaw, kúndizi ıssı boladı. Bunnan basqa, geografiyalıq qabıqtıń quramlıq bólimleri at- mosfera, gidrosfera, biosfera hám litosfera úzliksiz bir-biri menen baylanısta, bir-birine ótip turadı. Mısalı, hawa quramındaǵı suw puwları gidrosfera, shań bóleksheleri litosfera, quslar, jánlikler biosfera elementleri. Suwdaǵı organizmler biosfera elementi bolsa, ondaǵı qum bóleksheleri hám hár qıylı qattı deneler, shógindi li- tosfera elementi boladıbiosfera elementleri. Suwdaǵı organizmler biosfera elementi bolsa, ondaǵı qum bóleksheleri hám hár qıylı qattı deneler, shógindi li- tosfera elementi boladı.

Geografiyalıq qabıqta zat hám energiya almasıwı

Geografiya- lıq qabıqtıń tórt quramlıq bóliminde, yaǵnıy atmosfera, gidrosfera, litosfera, biosferalarda zat hám energiya almasıwı eki — gorizontal hám vertikal baǵdarda baqlanadı. Atmosfera hám Dúnya okeanındaǵı suwdıń háreketinde hám litosferadaǵı vulkanlar háreketinde zatlardıń gorizontal hám vertikal almasıwı boladı^[7]. Geografiyalıq qabıqtaǵı zat hám energiyanıń almasıwına Jerdiń ishki energiyası, Quyash energiyası hám de gravitaciya kúshi tásir etedi. Geografiyalıq qabıqta zat hám energiya toqtawsız almasıp turadı. Bul process quramalı bolıp, onda sıpat ózgerisleri payda boladı.

Geografiyalıq qabıqtaǵı ritmlilik

Tábiyatta waqıttıń ótiwi me- nen birdey qubılıslardıń tákirarlanıp turıwı ritmlilik delinedi^[8]. Ritmlilik ekige bólinedi: sutkalıq hám jıllıq (máwsimlik). Jerdiń óz kósheri dógereginde aylanıwı sutkalıq, Quyash átira- pında bir ret tolıq aylanıwı jıllıq yaki máwsimlik ritmlerge sebep boladı. Sutkalıq ritmlilikke kún hám tún almasıwı mısal boladı. Nátiyjede, sutka dawamında temperatura hám ıǵallıq ózgerip turadı. Haywanat dúnyası tirishiliginde de ritmlilik kórinedi. Mısalı, ayırım haywanlar kúndiz aktiv bolıp, túnde dem alsa, basqaları, kerisinshe, túnde júdá aktiv boladı. Tawlardaǵı qar hám muzlıqlar kúndiz kóbirek eriydi. Sonıń ushın dáryalar tústen keyin kóp suwlı boladı. Máwsimlik ritmlilikke Jerde jıl máwsimleriniń almasıwı mısal boladı. Tábiyatta kóp jıllıq ritmlilikler de bar. Bularǵa Quyashtaǵı procesler hám Jerdiń ishki kúshleri ritmliligi sebep boladı.

Geografiyalıq zonallıq hám bálentlik poyası

Qurǵaqlıqta ek- vatordan polyus keńlikler tárepke tábiyat kompleksleriniń izbe-iz almasıwına zonallıq dep ataladı. Oǵan Jerdiń shar tárizli bolıwı aqıbetinde Jer júzine Quyash nurınıń bir tegis túspey ekvatordan polyuslar tárepke azayıp barıwı sebep boladı. Tawlarda bálentlikke qaray tábiyat kompleksleriniń almasıp keliwi bálentlik poyası delin- edi.

Derekler

[1] ttps://uz.wikipedia.org/wiki/Geografik_qobiq

[2] ttps://obuchalka.org/20220505143725/geografiya-6-klas-soatov-a-abdulqosimov-a-mirakmalov-m-2017.html

[3] ttps://www.youtube.com/watch?v=Qi91hmehRFo

[4] ttps://web.archive.org/web/20220908051017/https://fayllar.org/geografiya-materikler-hm-okeanlar-tbiyiy-geografiyas-a-soatov.html

[5] ttp://geografiya.uz/d-t-g/11529-geografik-qobiqning-rivojlanish-bosqichlari-va-umumiy-qonuniyatlari.html

[6] ttps://web.archive.org/web/20220908061252/https://fayllar.org/4--5---geografik-qobiqning-rivojlanish-bosqichlari-va-umumiy-q.html

[7] ttps://web.archive.org/web/20220908061252/https://aim.uz/razrabotka-urokov/6-klass/293-geografiya/77836-geografik-qobiqning-rivojlanish-bosqichlari-va-umumiy-qonuniyatlari.html

[8] ttp://geografiya.uz/10-sinf-geografiya/11389-geografik-qobiq-va-uning-umumiy-qonuniyatlari.html

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]