Litosfera
Litosfera (grekshe «litos» — tas, qattı, «sfera» — qabıq) Jer qabıǵı hám joqarı mantiyanıń bir bólimin iyeleydi. Jer qabıǵı menen joqarı mantiya aralıǵındaǵı shegaranı 1914-jılı evropalı alım Moxorovichich anıqlaǵan[1]. Jer qabıǵınıń dúzilisi hám qalıń- lıǵına qaray 2 tipke bólinedi. Jer qabıǵınıń kontinental tipi ma- teriklerde tarqalǵan bolıp, tegisliklerde 35 – 40 km, jas tawlarda 55 – 70 km qalıńlıqqa iye. Pamir hám Hindikushta 60 – 70 km, Gimalay tawlarında 80 km ge jetedi. Kontinental yaki materik qabıǵı shógindili, granitli hám bazaltli qatlamlardan dúzilgen. Jer qabıǵında platforma hám geosinklinal aymaqlar bólinedı. Platformalar Jer qabıǵınıń oǵada bekkem bólimleri bolıp, taw dizbekleri, kúshli jer silkiniwi hám vulkan háreketleri baqlan- baydı. Olarǵa Shıǵıs Evropa, Hindistan, Sibir hám basqa platfor- maları kiredi. Platformalar tegisliklerge tuwrı keledi. Geosinklinal poyasları Jer qabıǵınıń oǵada kóp háreketsheń jerleri: olarǵa kúshli jer silkiniwler, hárekettegi vulkanlar, taw payda bolıwları tán. Tınısh okeannıń «jalınlı hàlqà»sı, Jer Orta teńizi, Gimalay, Shıǵıs Afrika, Oràylıq Amerika geosinklinal poyasları Jer qabıǵınıń eń háreketsheń bólimleri bolıp esaplanadı.
Okean qabıǵı redaktorlaw
5 — 10 km qalıńlıqqa iye. Sońǵı izertlewler nátiyjesinde bazaltlı qatlamnan tómende jaylasqan hám qalıńlıǵı 3,5 — 5 km bolǵan magmatik jınıslar barlıǵı anıqlandı[2]. Demek, okean qabıǵı da úsh qatlamnan dúzilgen. Lekin onda granitli qatlam ushıraspaydı. Litosfera okean túbinde 50 — 60 km ge shekem, qurǵaqlıqta 100 — 200 km ge shekem qalıńlıqqa iye. Litosfera Jer qabıǵınıń úlken pútin bólekleri—plitaları. Olar materik hám okean túplerin Orta okean dizbeklerine shekem iyeleydi. Jeti úlken (6 materik hám bir Tınısh okean) hám altı kishirek litosfera plitalarına ajıratılǵan. Litosfera plitalarınıń soqlıǵısıw bólimleriniń oǵada háreketsheńligi nátiyjesinde, jas tawlar, hárekettegi vulkanlar, jer silkiniwler bolıp turadı.
«Litosfera plitaları ne sebepten gorizontal jıljıydı» redaktorlaw
degen sorawǵa ilimpàzlar juwap taptı. Anıqlanıwınsha, Jer qabıǵı menen mantiya aralıǵındaǵı astenosfera (grekshe «astenos» — kúshsiz) qatlamınıń jumsaq hám elastik zatlardan dúzilgenine baylanıslı eken[1]. Derlik barlıq vulkan oshaqları da astenosferaǵa tuwra keliwi anıqlandı. Orta okean dizbeklerinde litosfera plitaları mantiyadan shıǵatuǵın zatlardıń halqa tárizli háreketi esabınan bir-birinen uzaqlasadı. Nátiyjede, olar arasında jańa okean qabıǵı payda boladı hám keńeyip bara beredi (4-súwret). Tawlardıń payda bolıwı hárekettegi vulkanlar, jer silkiniwler li- tosfera plitalarınıń tutasıw yaǵnıy soqlıǵısqan shegaralarına tuw- ra keledi.
Relyef redaktorlaw
(grekshe, kóterilemen) Jer betiniń úlkenligi, kelip shıǵıwı, jası hám rawajlanıw tariyxı hár qıylı bolǵan túri. Jer betindegi barlıq relyef túrleri ishki hám sırtqı kúshlerdiń qosındısı. Tiykarǵı relyef túrine taw hám tegislikler mısal boladı. Tawlar qurǵaqlıqtıń 40% in, tegislikler bolsa 60% in iyeleydi. Jer sharı qurǵaqlıqtıń eń tómen noqatı — 405 m ge (Óli teńiz), eń biyik noqatı 8848 m ge (Jomolungma yaki Everest) teń. Qurǵaqlıqtaǵı teńiz qáddinen tómen jerler — shókpeler hám oypatlıqlar dep ataladı. Teńiz qáddinen 200 m biyiklikke shekem bolǵan tegislikler pástegislikler delinedi, 200 m den 500 m bi- yiklikke shekemgi jerler dóńlikler delinedi, 500 m den 1000 m biyiklikke shekem bolǵan jerler pás tawlar, 1000 m den 2000 m ge shekemgi tawlar ortasha tawlar, 2000 m den 3000 m ge shekemgi tawlar ortasha biyik tawlar, onnan joqarıları biyik taw- lar delinedi. Bular qurǵaqlıqtıń tiykarǵı relyef túrleri esaplanadı.
Okean túbiniń relyefi de quramalı dúziliske iye redaktorlaw
Materiklerdiń derlik 35% ti teńiz hám okean suwlarınıń astında jaylasqan. Olar tegis betli materik sayızlıǵına (shelfke) tuwra keledi hám 200 m tereńlikke shekem dawam etedi. Onnan páste qıyaraq materik janbawırı yaki batial (grekshe, tereń) 3000 m ge shek- em, abissal (grekshe, túpsiz) 6000 m ge shekem hám okean shuqırlıqları (6000 m den tereń) poyasları jaylasqan. Okean túbi relyefinde úzliksiz dawam etetuǵın (uzınlıǵı 60 mıń km) orta okean dizbekleri, vulkanlı tawlar, shókpeler, tegislik — basseyn, saylar hám platolar bar.