Qaraqalpaqsha Wikipedia

Biypul hám ashıq kodlı programmalıq támiynat

Biypul hám ashıq kodlı programmalıq támiynat (sonday-aq: BAKPT, ingl. Free and open-source software (FOSS)) - bul programmanı paydalanıw, ózgertiw hám tarqatıw huqıqın barlıq adamlarǵa biypul beriwshi, licenziya boyınsha qoljetimli programmalıq támiyinlew bolıp tabıladı. Sonlıqtan, derek kodınıń ashıq túrde qoljetimli bolıwı zárúrli, biraq jetkilikli bolıw shárt emes. BAKPT - biypul programmalıq támiynat hám ashıq kodlı programmalıq támiynattı óz ishine qamtıytuǵın termin. BAKPT menshikli programmalıq támiynatqa qarama-qarsı, onda programmalıq támiyinlewge sheklew qoyılǵan avtorlıq huqıq yamasa licenziyalaw astında boladı hám derek kodı paydalanıwshılardan jasırın boladı.

Ashıq kodlı hám biypul programmalardıń ekran kórinisi (FOSS): Fedora Linux 36, KDE Plasma 5 desktop ortalıǵı, Firefox, Dolphin fayl menedjeri, VLC media pleyeri, LibreOffice Writer, GIMP hám KCalc.

BAKPT (Biypul hám ashıq kodlı programmalıq támiynat) biypul programmalıq támiynattıń "Tórt tiykargı erkinligi" arqalı programmalıq támiynat paydalanıwshısınıń puqaralıq erkinlik huqıqların saqlaydı. BAKPTtı qollanıwdıń basqa da paydalı tárepleri - programmalıq támiynat bahasınıń azayıwı, zıyanlı programmalarǵa qarsı qáwipsizliktiń artıwı, turaqlılıq, jeke sırlılıq, bilimlendiriw maqsetlerinde paydalanıw múmkinshilikleri hám paydalanıwshılarga óz úskenelerin kóbirek basqarıw múmkinshiligin beriw. Linux distribuciyaları hám BSD nıń tuwındıları sıyaqlı biypul hám ashıq kodlı operaciyalıq sistemalar búgingi kúnde keń qollanılıp, millionlagan serverler, kompyuterler, smartfonlar hám basqa da qurılmalardı isletiw ushın paydalanılmaqta.[1][2] Biypul programmalıq támiynat licenziyaları hám ashıq kodlı licenziyalar búgingi kúnde kóplegen programmalıq támiynat paketleri tárepinen qollanılmaqta. Biypul programmalıq támiynat háreketi hám ashıq kodlı programmalıq támiynat háreketi - BAKPTtıń keń kólemde islep shıǵarılıwı, qabıl etiliwin hám alǵa ilgerlewin qollap-quwatlaytuǵın onlayn jámiyetlik háreketler bolıp, birinshisi BEPPT (Biypul hám erkin programmalıq támiynat), biypul yamasa erkin terminlerin qollanıwdı maqul kóredi.

Sholıw

"Biypul hám ashıq kodlı programmalıq támiynat" (BAKPT) - bul bir waqıttıń ózinde hám biypul programmalıq támiynat, hám ashıq kodlı programmalıq támiynat dep esaplanatuǵın programmalıq támiynattı qamtıytuǵın ulıwmalastırıwshı termin.[3] "Biypul programmalıq támiynat" hám "ashıq kodlı programmalıq támiynat" terminleriniń anıq anıqlaması olardı paydalanıwshılarǵa usı programmalıq támiynattı qálegeninshe paydalanıw, ózgertiw hám qayta tarqatıw imkaniyatın beretuǵın shártler menen tarqatılǵan hár qanday programmalıq támiynatta qollanıladı, bunda paydalanıwshılardan kórsetilgen háreketlerdi ámelge asırıw ushın programmalıq támiynattıń avtor(lar)ına royalti yamasa tólem tólew talap etilmeydi.[4]

Biypul programmalıq támiynat licenziyaları menen ashıq kodlı programmalıq támiynat licenziyaları arasında derlik tolıq sáykeslik bolsa da, bul eki poziciyanıń jaqlawshıları arasında kúshli filosofiyalıq kelispewshilik bar. BAKPT terminologiyası Biypul Programmalıq Támiynat Fondi (BPTF) menen Ashıq Kodlı Baslaması (AKB) arasındaǵı bul filosofiyalıq kelispewshiliklerge qatnasta biytárep bolıw hám eki túsinikke de tiyisli bola alatuǵın birden-bir birlestiriwshi termin bolıw ushın dóretilgen, biraq Richard Stallman bul terminniń "Biypul/Erkin hám Ashıq Kodlı Programmalıq Támiynat" (BEAKPT) sıyaqlı uqsas terminge qaraǵanda biytárep bolıwda sátsiz bolǵanın aytadı.[5]

Biypul programmalıq támiynat

Richard Stallmannıń BPTF tárepinen qabıl etilgen Biypul Programmalıq Támiynat Anıqlaması, biypul programmalıq támiynattı baha emes, al erkinlik máselesi retinde anıqlaydı,[6]hám Tórt Tiykarǵı Erkinlikti qollap-quwatlaydı. Onıń biypul programmalıq támiynat anıqlamasınıń belgili bolǵan eń erte basılımı BPTFtıń házirgi waqıtta toqtatılǵan GNU Byulleteni basılımınıń 1986-jıl fevral sanında[7] járiyalanǵan. Bul hújjettiń tiykarǵı deregi GNU Proektiniń veb-saytınıń filosofiya bóliminde jaylasqan. 2017-jıl avgust ayına kelip, ol 40 tilde járiyalanǵan.[8]

Biypul Programmalıq Támiynattıń tórt tiykarǵı erkinligi

"Biypul programmalıq támiynat" anıqlamasına sáykes keliw ushın, BPTF programmalıq támiynat licenziyasınıń BPTF tárepinen programmalıq támiynat paydalanıwshısınıń "Tórt Tiykarǵı Erkinligi" dep atalatuǵın puqaralıq erkinlikler / adam huqıqların húrmet etiwdi talap etedi.[9]

  • Programmanı qálegenińizshe, hár qanday maqsette iske túsiriw erkinligi (0-erkinlik).
  • Programmanıń qalay isleytuǵının úyreniw hám onı óz esaplaw talabıńızǵa sáykes ózgertiw erkinligi (1-erkinlik). Bunıń ushın derek kodına erisiw aldın ala shárt bolıp tabıladı.
  • Kóshirmelerdi qayta tarqatıw arqalı basqalarǵa járdem beriw erkinligi (2-erkinlik).
  • Ózgertiw kirgizilgen nusqalarıńızdıń kóshirmelerin basqalarǵa tarqatıw erkinligi (3-erkinlik). Bunı islewińiz arqalı pútkil jámiyetke siziń ózgerislerińizden payda alıw múmkinshiligin bere alasız. Bunıń ushın derek kodına erisiw aldın ala shárt bolıp tabıladı.[3]

Ashıq kodlı

Ashıq Kodlı Anıqlaması Ashıq Kodlı Baslaması (AKB) tárepinen programmalıq támiynat licenziyasınıń shólkemniń ashıq kodlı programmalıq támiynat belgisine ılayıqlı ekenligin anıqlaw ushın qollanıladı. Bul anıqlama tiykarınan Bryus Perens tárepinen jazılǵan hám beyimlestirilgen Debian Biypul Programmalıq Támiynat Kórsetpelerine tiykarlanǵan.[10] Perens óz jazbasın Biypul Programmalıq Támiynat Fondınıń biypul programmalıq támiynattıń Tórt Tiykarǵı Erkinligine tiykarlamaǵan, olar tek keyinirek veb-ke jetkilikli bolǵan.[11] Keyinirek Perens Erik Raymondtıń ashıq kodlı programmalıq támiynattı alǵa ilgerletiwi Biypul Programmalıq Támiynat Fondınıń háreketlerin ádalatsız túrde kóleńkede qaldırǵanın aytıp, biypul programmalıq támiynattı qollap-quwatlawın qayta tastıyıqladı.[12] Keyingi 2000-jıllarda ol ashıq kodlı programmalıq támiynat haqqında qaytadan sóyledi.[13][14]

Tariyxı

1950-jıllardan baslap 1980-jıllardıń dawamında kompyuter paydalanıwshılarınıń ózi qollanǵan barlıq programmalardıń derek kodına iye bolıwı hám olardı óz maqsetleri ushın ózgertiw ruqsatı hám imkaniyatına iye bolıwı ádettegi jaǵday edi. Programmalıq támiynat, sonıń ishinde derek kodı, kóbinese jámiyetlik múlk programmalıq támiynatı sıpatında[15] kompyuterlerdi paydalanǵan adamlar arasında ortaq paydalanılǵan (BAKPT jámiyetlik múlk programmalıq támiynatı menen birdey emes, sebebi jámiyetlik múlk programmalıq támiynatında avtorlıq huqıqlar bolmaydı). Kópshilik kompaniyalardıń biznes modeli úskene satıwǵa tiykarlanǵan bolıp, programmalıq támiynattı úskene menen birge biypul bergen yamasa qosıp bergen.[16]

1960-jıllardıń aqırına kelip, programmalıq támiyinlewge baylanıslı biznes modeli ózgere basladı. Rawajlanıp atırǵan programmalıq támiyinlew industriyası apparatlıq óndiriwshilerdiń komplektlestirilgen programmalıq ónimleri menen básekilese basladı; programmalıq támiyinlewdi rawajlandırıwdı apparatlıq tabıstan qarjılandırıwdıń ornına, bul jańa kompaniyalar programmalıq támiyinlewdi tuwrıdan-tuwrı satıwǵa ótti. Ijaraǵa berilgen mashinalar programmalıq qollap-quwatlawdı talap etti, biraq programmalıq támiynat ushın hesh qanday tabıs bermedi, al ayırım tutınıwshılar óz mútájliklerin jaqsıraq qanaatlandıra alatuǵın bolǵanlıqtan, apparatlıq ónim bahasına kirgizilgen programmalıq támiyinlew qunın tólewdi qálemedi. 1969-jılı 17-yanvarda baslanǵan AQSH húkimetiniń IBM kompaniyasına qarsı sudında, húkimet komplektlestirilgen programmalıq támiyinlewdiń básekige qarsı ekenin ayıpladı. Ayırım programmalıq támiynatlar ele de aqshasız hám licenziya sheklewlerisiz berile bergen bolsa da, tek aqshalay tólem hám sheklengen licenziya menen beriletuǵın programmalıq támiyinlewlerdiń muǵdarı artıp baratır edi. 1970-jıllar hám 1980-jıllardıń basında, programmalıq támiyinlew industriyasınıń ayırım bólimleri kompyuter paydalanıwshılarınıń olar satıp alǵan programmalıq támiyinlewdi úyreniw hám ózlestiriw ushın keri injeneriya usılların qollanıwınıń aldın alıw ushın texnikalıq ilajlardı (máselen, kompyuter programmalarınıń tek binar versiyaların tarqatıw) qollana basladı. 1980-jılı AQSHta avtorlıq huqıq nızamı kompyuter programmalarına da keńeytildi—burın kompyuter programmaları ideyalar, proceduralar, usıllar, sistemalar hám processler retinde qaralıp, avtorlıq huqıq penen qorǵalmaytuǵın edi.[17][18]

Dáslepki waqıtları, jabıq kodlı programmalıq támiynat 1970-jıllardıń ortasınan 1980-jıllarǵa shekem siyrek ushırasatuǵın edi, 1983-jılı IBM kompaniyası "tek obyekt kodı" siyasatın engizip, derek kodtı endi tarqatpaytuǵın boldı.

1983-jılı, MIT Jasalma Intellekt Laboratoriyasınıń xakerler jámiyetiniń kóp jıllıq aǵzası Richard Stollman GNU proektin járiyaladı. Ol kompyuter industriyası hám onıń paydalanıwshıları mádeniyatındaǵı ózgerislerdiń nátiyjelerinen narazı bolǵanın ayttı.[19] GNU operaciyalıq sisteması ushın programmalıq támiyinlewdi islep shıǵıw 1984-jıldıń yanvar ayında baslandı, al Biypul Programmalıq Támiyinlew Fondı (FSF) 1985-jıldıń oktyabr ayında dúzildi. Proekt hám onıń maqsetlerin súwretleytuǵın maqala 1985-jıldıń mart ayında "GNU Manifesti" degen at penen járiyalandı. Manifestte GNU filosofiyası, Biypul Programmalıq Támiynat anıqlaması hám "copyleft" ideyaları keńnen túsindirilgen edi. FSF Biypul programmalıq támiyinlewdiń tiykarǵı máselesi etikalıq ekenin, yaǵnıy programmalıq támiyinlew paydalanıwshılarınıń "Tórt tiykarǵı erkinlik" dep atalatuǵın huqıqların támiyinlew ekenin moyınlaydı.[3]

Linux yadrosı, Linus Torvalds tárepinen dóretilgen, 1991-jılı erkin ózgertiwge bolatuǵın derek kodı sıpatında shıǵarıldı. Dáslep, Linux ya Biypul programmalıq támiyinlew, yamasa Ashıq kodlı programmalıq támiyinlew licenziyası astında shıǵarılmaǵan edi. Biraq, 1992-jıldıń fevral ayında 0.12 versiyası menen, ol proektti GNU General Public License astında qayta licenziyaladı.[20]

FreeBSD hám NetBSD (ekewi de 386BSD tiykarında islengen) 1993-jılı USL v. BSDi sudlasıwı sırttan kelisim menen sheshilgennen keyin Biypul programmalıq támiyinlew sıpatında shıǵarıldı. OpenBSD 1995-jılı NetBSD den ajıralıp shıqtı. Jáne de 1995-jılı, kóbinese Apache dep atalatuǵın Apache HTTP Server, Apache License 1.0 astında shıǵarıldı.

1997-jılı Erik Reymond "The Cathedral and the Bazaar" atlı maqalasın járiyaladı, bul maqalada xakerler jámiyeti hám Biypul programmalıq támiyinlew principleri analiz etilgen edi. Maqala 1998-jıldıń baslarında úlken itibarǵa iye boldı hám Netscape Communications Corporation kompaniyasınıń óziniń ataqlı Netscape Communicator Internet toplamın Biypul programmalıq támiyinlew sıpatında shıǵarıwına túrtki bolǵan faktorlardıń biri boldı. Bul kod búgingi kúnde Mozilla Firefox hám Thunderbird sıpatında jaqsı tanıs.

Netscape kompaniyasınıń bul háreketi Reymond hám basqalardı FSF diń Biypul programmalıq támiyinlew ideyaları hám onıń paydaların kommerciyalıq programmalıq támiyinlew industriyasına qalay alıp keliw múmkinligi haqqında oylanıwǵa májbúr etti. Olar FSF diń jámiyetlik aktivizmi Netscape sıyaqlı kompaniyalarǵa tartımlı emes ekenin túsindi hám Biypul programmalıq támiyinlew háreketin programmalıq támiyinlewdiń derek kodın bólisiw hám birge islesiwdiń biznes potencialın ayrısha kórsetiw ushın qayta brendlewdiń jolın izlesti. Olar tańlaǵan jańa atama "Ashıq kodlı" boldı hám tez arada Bryus Perens, baspashı Tim O'Reyli, Linus Torvalds hám basqalar bul qayta brendlewge qosıldı. Ashıq Kodlı Iniciativa 1998-jıldıń fevral ayında jańa atamanıń qollanılıwın xoshametlew hám ashıq kodlı principlerdi táriyiplew ushın dúzildi.[21]

Ashıq Kodlı Iniciativa jańa atamanıń qollanılıwın xoshametlewge hám onıń uslanǵan principlerin táriyiplewge umtılǵan waqıtta, kommerciyalıq programmalıq támiyinlew vendorları ózlerin erkin tarqatılatuǵın programmalıq támiyinlew koncepciyası hám qollanbanıń derek kodına universal kiriw múmkinshiligi tárepinen barǵan sayın qáwip astında seze basladı. Microsoft kompaniyasınıń basshılarınıń biri 2001-jılı "Ashıq kodlı - bul intellektual múlkti joq etiwshi. Programmalıq támiyinlew biznesi hám intellektual múlk biznesi ushın bunnan da jaman nárseni eleslete almayman" dep ashıq málimledi. Haqıyqatında da, kompaniyalar FOSS ti qabıl etkende avtorlıq huqıq buzılıwı máselelerine dus kelgen.[22] Kóp jıllar dawamında FOSS jeke programmalıq támiyinlewdi islep shıǵarıwdıń tiykarǵı aǵımınan tısqarı tar tarawda xızmet atqardı.[23] Biraq Linux, BSD sıyaqlı FOSS Operaciyalıq Sistemalarınıń hám Red Hat sıyaqlı FOSS tiykarındaǵı kompaniyalardıń tabısı programmalıq támiyinlew industriyasınıń kózqarasın ózgertti hám onı rawajlandırıwǵa baylanıslı korporativ filosofiyada úlken ózgeris júz berdi.[24]

Qollanıw

Menshikli programmalıq támiyinlewge salıstırǵanda artıqmashlıqları

Jeke baqlaw, qálewinshe ózgertiw hám erkinlik

FOSS paydalanıwshıları Tórt Tiykarǵı Erkinlikten payda aladı: bunday programmalıq támiyinlewdi sheklewsiz qollanıw, úyreniw, kóshirip alıw, ózgertiw hám ózgertiwler menen yamasa ózgertiwlersiz qayta tarqatıw. Eger olar programmalıq támiyinlewdiń funkcionallıǵın ózgertiwdi qálese, kodqa ózgerisler kirgize aladı hám, eger qálese, programmalıq támiyinlewdiń usınday ózgertilgen versiyaların tarqata aladı yaki kóbinese − programmalıq támiyinlewdiń sheshim qabıllaw modeli hám onıń basqa paydalanıwshılarına baylanıslı − hátte usınday ózgerislerdi dáslepki programmalıq támiyinlewge jańalanıwlar arqalı kirgiziwdi usınıs ete aladı yamasa talap ete aladı.[25][26][27][28]

Qáwipsizlik hám jeke qupıyalıq

Menshikli, jabıq kodlı programmalıq támiyinlew óndiriwshilerine geyde óz programmalıq támiyinlewlerine jasırın kiriw jolları yaki basqa da jasırın, qálemegen funkciyalardı qosıwǵa májbúr etiledi.[29][30][31] Programmalıq támiyinlew jetkerip beriwshilerge iseniwdiń ornına, FOSS paydalanıwshıları derek kodtı ózleri tekserip, tastıyıqlay aladı hám erikli hám paydalanıwshılar jámiyetine isene aladı. Menshikli kod ádette jámiyettiń kózinen jasırın bolǵanlıqtan, tek jetkerip beriwshilerdiń ózleri hám xakerler ǵana olardaǵı hár qanday hálsizliklerden xabardar bolıwı múmkin,[32] al FOSS qátelerdi tez anıqlaw ushın múmkin bolǵanınsha kóp adamlardı tartadı.[33][34]

Tómen baha yamasa biypul

FOSS kóbinese biypul boladı, biraq qayırqomlıq etiw kóbinese xoshametlenedi. Bul paydalanıwshılarǵa programmalıq támiynattı jaqsıraq sınap kóriwge hám salıstırıwǵa múmkinshilik beredi.

Sapa, birge islesiw hám nátiyjelik

FOSS paydalanıwshılar yamasa qollanıw jaǵdayları ushın eń nátiyjeli programmalıq támiyinlewdi islep shıǵıw maqsetinde hár qıylı tárepler hám jeke adamlar arasında jaqsıraq birge islesiwge múmkinshilik beredi, al menshikli programmalıq támiyinlew ádette payda tabıwǵa baǵdarlanǵan. Bunnan tısqarı, kóp jaǵdaylarda bunday joybarlarǵa menshikli programmalıq támiyinlewge qaraǵanda kóbirek shólkemler hám jeke adamlar úles qosadı. Kompaniyalardıń ashıq kodlı programmalıq támiyinlewdi tańlawınıń tiykarǵı sebebi ádette texnikalıq artıqmashlıq ekenligi kórsetilgen.[32]

Menshikli programmalıq támiyinlewge salıstırǵanda kemshilikler

Qáwipsizlik hám paydalanıwshılardı qollap-quwatlaw

Linustıń nızamına kóre, kodtı kórip hám sınap kóre alatuǵın adamlar qansha kóp bolsa, qáteler tabılıp tez arada dúzetiliw itimallıǵı sonshama joqarı boladı. Biraq, bul joqarı dárejedegi qatnasıwǵa kepillik bermeydi. Ayırım jaǵdaylarda kommerciyalıq ónim artında tolıq jumıs kúni isleytuǵın isbilermenler toparınıń bolıwı FOSS-tan artıqmashlıqqa iye bolıwı múmkin.[33]

Sonıń menen bir qatarda, járiyalanǵan derek kodı xakerlerge onnan hálsizliklerdi tabıwdı hám eksploytlar jazıwdı ańsatlastırıwı múmkin. Biraq bul jaǵdayda usınday zıyankes xakerlerdiń hálsizliklerdi juwapkershilik penen ashıp beretuǵın yamasa olardı dúzetiwge járdem beretuǵın aq qalpaqlı xakerlerden nátiyjelirek ekenligi, hesh qanday kod sızıp shıǵıwı yaki shıǵarıp alınıwı júz bermeytuǵını hám menshikli kodtı keri injeneriya qılıw zıyankes xakerler ushın áhmiyetli tosqınlıq bolıp tabılatuǵını boljanadı.[33]

Apparatlıq hám programmalıq támiynat úylesimliligi

Geyde FOSS menshikli apparatlıq támiyinlew yaki belgili bir programmalıq támiyinlew menen úylesimli bolmaydı. Bul kóbinese óndiriwshilerdiń FOSS-tı tosqınlıq qılıwı sebepli júz beredi, mısalı, FOSS háreketiniń aǵzaları olardıń apparatlıq támiyinlewi ushın drayverler jazıwı ushın kerek bolǵan interfeyslerdi yaki basqa specifikaciyalardı ashıp bermewi arqalı - máselen, olar tutınıwshılardıń tek ózleriniń menshikli programmalıq támiyinlewin paydalanıwın qálegenlikten yamasa sheriklik baylanıslardan payda kóriwi múmkin bolǵanlıqtan.[35][36][37][38][39]

Qáteler hám jetispeytuǵın funkciyalar

FOSS programmalıq támiyinlew funkciyaları hám turaqlılıǵı jaǵınan menshikli alternativlerden ústin bolıwı múmkin bolsa da, kóp jaǵdaylarda uqsas kommerciyalıq programmalıq támiyinlewge salıstırǵanda kóbirek dúzetilmegen qátelerge hám jetispeytuǵın funkciyalarǵa iye boladı.[40] Bul hár bir jaǵdayda hár qıylı bolıp, ádette belgili bir proektke bolǵan qızıǵıwshılıq dárejesine baylanıslı boladı. Biraq, jabıq kodlı programmalıq támiyinlewden parqı, jaqsılanıwlar buǵan motivaciyası, waqtı hám qábileti bar hár qanday adam tárepinen ámelge asırılıwı múmkin. 

A common obstacle in FOSS development is the lack of access to some common official standards, due to costly royalties or required non-disclosure agreements (e.g., for the DVD-Video format).

Rawajlanıwdıń kem kepilligi

FOSS proektleriniń dawamlı rawajlanıw ushın zárúr resurslar hám qatnasıwdı alıwına kompaniyalar tárepinen qollap-quwatlanatuǵın kommerciyalıq programmalıq támiyinlewge qaraǵanda kóbirek belgisizlik bar. Biraq, kompaniyalar da kóbinese paydasız bolǵan proektlerdi biykar etedi, sonıń menen birge iri kompaniyalar ashıq kodlı programmalıq támiyinlewge súyeniwi hám sonıń nátiyjesinde onı birgelikte rawajlandırıwı múmkin.[34] Ekinshi tárepten, eger menshikli programmalıq támiyinlewdi jetkerip beriwshi rawajlandırıwdı toqtatsa, basqa alternativalar bolmaydı; al FOSS penen, oǵan mútáj bolǵan hár qanday paydalanıwshı onı ózi rawajlandırıwdı dawam ettiriw yamasa bunı ámelge asırıw ushın 3-tárepke tólew huqıqına hám derek kodına iye boladı.

Jetispeytuǵın qollanbalar

Linux operaciyalıq sistemasınıń FOSS distribuciyalarınıń aqırǵı paydalanıwshılar arasında bazar úlesi tómenirek bolǵanlıqtan, qoljetimli qollanbalar sanı da azıraq.[41][42]

Derekler

  1. ↑ Hatlestad 2005.
  2. ↑ Claburn 2007.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Free Software Foundation. „What is free software? The Free Software Definition“. The GNU Project -- GNU (27-dekabr 2016-jıl). 14-oktyabr 2013-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 15-sentyabr 2018-jıl. Silteme kórsetiwdegi qátelik: Invalid <ref> tag; name "FSF 2016" defined multiple times with different content
  4. ↑ Feller 2005, s. xvii.
  5. ↑ Stallman. „FLOSS and FOSS“ (en). www.gnu.org. 16-sentyabr 2018-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 15-sentyabr 2018-jıl.
  6. ↑ „GNU“ (20-sentyabr 2011-jıl). 14-oktyabr 2013-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 23-oktyabr 2011-jıl.
  7. ↑ „GNU's Bulletin, Volume 1 Number 1, page 8“. GNU. 23-iyun 2015-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 20-iyun 2015-jıl.
  8. ↑ „The Free Software Definition – Translations of this page“. GNU. 14-oktyabr 2013-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 18-aprel 2014-jıl.
  9. ↑ Free Software Foundation „What is free software? The Free Software Definition“. The GNU Project -- GNU (27-dekabr 2016-jıl). 14-oktyabr 2013-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 15-sentyabr 2018-jıl.
  10. ↑ „The Open Source Definition“ (7-iyul 2006-jıl). 15-oktyabr 2013-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 20-iyun 2015-jıl. , The Open Source Definition according to the Open Source Initiative
  11. ↑ „Slashdot.org“. News.slashdot.org (16-fevral 2009-jıl). 17-iyul 2013-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 23-oktyabr 2011-jıl.
  12. ↑ „It's Time to Talk About Free Software Again“. 16-iyul 2014-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 18-fevral 2015-jıl.
  13. ↑ „Bruce Perens - State of Open Source Message: A New Decade For Open Source“. Perens.com (9-fevral 1998-jıl). 4-noyabr 2013-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 15-iyul 2009-jıl.
  14. ↑ Barr. „Meet the Perens“. LinuxWorld Magazine (13-yanvar 2003-jıl). 6-noyabr 2013-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 18-fevral 2017-jıl.
  15. ↑ Shea. „Free software - Free software is a junkyard of software spare parts“. InfoWorld (23-iyun 1983-jıl). 15-may 2024-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 10-fevral 2016-jıl.
  16. ↑ Gates, Bill (February 3, 1976), An Open Letter to Hobbyists, April 16, 2018da túp nusqadan arxivlendi, qaraldı: September 17, 2017
  17. ↑ „Copyright Basics“. www.lib.purdue.edu. 30-iyun 2015-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 1-aprel 2015-jıl.
  18. ↑ Weber 2009.
  19. ↑ William 2002.
  20. ↑ „Release notes for Linux kernel 0.12“. Kernel.org. 19-avgust 2007-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 25-iyul 2016-jıl.
  21. ↑ „History of the OSI“. Opensource.org (19-sentyabr 2006-jıl). 26-iyul 2012-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 2-fevral 2014-jıl.
  22. ↑ Charny 2001.
  23. ↑ „Issues when embracing FOSS“. sourcecodecontrol.co (31-dekabr 2016-jıl). 17-dekabr 2019-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 14-sentyabr 2023-jıl.
  24. ↑ Miller, Voas & Costello 2010, ss. 14–16.
  25. ↑ Handbook of Research on Open Source Software: Technological, Economic, and Social Perspectives: Technological, Economic, and Social Perspectives (en). 
  26. ↑ Building the Information Society: IFIP 18th World Computer Congress Topical Sessions 22–27 August 2004 Toulouse, France (en). 
  27. ↑ Google and the Law: Empirical Approaches to Legal Aspects of Knowledge-Economy Business Models (en). 
  28. ↑ „What is free software?“ (en). www.gnu.org. 15-noyabr 2023-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 4-iyul 2017-jıl.
  29. ↑ „Microsoft Back Doors“ (en). www.gnu.org. 5-dekabr 2019-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 4-iyul 2017-jıl.
  30. ↑ „Microsoft Accidentally Leaks Key to Windows Backdoor - Schneier on Security“. www.schneier.com (15-avgust 2016-jıl). 25-avgust 2017-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 4-iyul 2017-jıl.
  31. ↑ Thomson. „Snowden leak: Microsoft added Outlook.com backdoor for Feds“. The Register. 25-avgust 2017-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 4-iyul 2017-jıl.
  32. ↑ 32,0 32,1 Silteme kórsetiwdegi qátelik: Жарамсыз <ref> тегі; no text was provided for refs named pcw1
  33. ↑ 33,0 33,1 33,2 „Is Open Source Software More Secure?“. 24-iyul 2017-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 4-iyul 2017-jıl. Silteme kórsetiwdegi qátelik: Invalid <ref> tag; name "wash1" defined multiple times with different content
  34. ↑ 34,0 34,1 „Open source software is more secure than you think“ (en). SC Media US (8-oktyabr 2013-jıl). 25-avgust 2017-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 12-iyul 2017-jıl. Silteme kórsetiwdegi qátelik: Invalid <ref> tag; name "scmagazine" defined multiple times with different content
  35. ↑ „Linux Today - KERNEL-DEV: UDI and Free Software by Richard Stallman“. www.linuxtoday.com. 25-avgust 2017-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 4-iyul 2017-jıl.
  36. ↑ "Microsoft tries to block Linux off Windows 8 PCs". https://www.zdnet.com/article/microsoft-tries-to-block-linux-off-windows-8-pcs/. 
  37. ↑ Kingsley-Hughes. „Lenovo reportedly blocking Linux on Windows 10 Signature Edition PCs (updated)“ (en). ZDNet. 14-iyul 2017-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 12-iyul 2017-jıl.
  38. ↑ „Linux Today - How Microsoft Changes the Prices at OEMs to Block GNU/Linux Sales“. www.linuxtoday.com. 25-avgust 2017-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 12-iyul 2017-jıl.
  39. ↑ „Microsoft 'killed Dell Linux' – States“. The Register. 17-iyul 2017-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 12-iyul 2017-jıl.
  40. ↑ Hill. „When Free Software Isn't (Practically) Superior“. 13-iyul 2017-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 11-iyul 2017-jıl.
  41. ↑ Succeeding with Technology. 
  42. ↑ Mastering Information Technology for CXC CSEC CAPE. 
«https://kaa.wikipedia.org/w/index.php?title=Biypul_hám_ashıq_kodlı_programmalıq_támiynat&oldid=98682» saytınan alınǵan