Qaraqalpaqsha Wikipedia

Kompyuter

arifmetikalıq yamasa logikalıq operaciyalardı orınlaw ushın arnalǵan ulıwma maqsetli qurılma

Kompyuter — bul arifmetikalıq yamasa logikalıq operaciyalar izbe-izligin (esaplawlardı) avtomatlı túrde orınlaw ushın programmalastırılıwı múmkin bolǵan mashina. Zamanagóy cifrlı elektron kompyuterler programmalar dep atalatuǵın operaciyalardıń ulıwma toparların orınlay aladı, bul kompyuterlerge keń kólemdegi wazıypalardı orınlawǵa múmkinshilik beredi. «Kompyuter sisteması» termini tolıq islewi ushın zárúr bolǵan apparatlıq támiynat, operaciyalıq sistema, programmalıq támiynat hám periferiya qurılmaların óz ishine alǵan tolıq kompyuterge; yamasa birge baylanısqan hám birgelikte isleytuǵın kompyuterler toparına, mısalı kompyuter tarmaǵı yamasa kompyuter klasterine qatnaslı bolıwı múmkin.

Black-and-white image of a man replacing one vacuum tube out of hundreds in early computer
Computer room with multiple computer cabinets and operating panel
Smartphone with rainbow-like display held in a hand
Black desktop computer with monitor on top and keyboard in front
Purple video game console with attached controller
Rows of large, dark computer cabinets in warehouse-like room
Hár túrli dáwirlerdegi kompyuterler hám esaplaw qurılmaları - shepten ońǵa, joqarıdan tómenge:
Dáslepki vakuum trubkalı kompyuter (ENIAC)
Meynfreym kompyuter (IBM System/360)
Smartfon (LYF Water 2)
Stol ústi kompyuteri (monitorı menen IBM ThinkCentre S50)
Video oyın konsolı (Nintendo GameCube)
Superkompyuter (IBM Summit)

Mikrotolqınlı peshler hám aralıqtan basqarıw pultleri sıyaqlı ápiwayı arnawlı qurılmalardan baslap, zavodtaǵı óndirislik robotlarǵa shekem, sanaat hám tutınıwshı ónimleriniń keń kólemi kompyuterlerdi basqarıw sistemaları retinde paydalanadı. Kompyuterler jeke kompyuterler hám smartfonlar sıyaqlı ulıwma maqsetli qurılmalardıń tiykarın quraydı. Kompyuterler milliardlaǵan kompyuterler menen paydalanıwshılardı baylanıstıratuǵın Internetti quwatlandıradı.

Dáslepki kompyuterler tek esaplawlar ushın paydalanıwǵa arnalǵan. Áyyemgi dáwirlerden baslap-aq abakus sıyaqlı ápiwayı qol ásbapları adamlarǵa esaplawlardı orınlawda járdem bergen. Sanaat revolyuciyasınıń baslarında toqıw stanokları ushın nusqalardı basqarıw sıyaqlı uzaq, jalıqtıratuǵın wazıypalardı avtomatlastırıw ushın ayırım mexanikalıq qurılmalar jasalǵan. XX ásirdiń baslarında quramalıraq elektr mashinaları arnawlı analog esaplawların orınlaǵan. Birinshi cifrlı elektron esaplaw mashinaları Ekinshi jer júzilik urısı dáwirinde islep shıǵılǵan bolıp, olar hám elektromexanikalıq, hám termoelektron lampaların paydalanǵan. 1940-jıllardıń aqırında payda bolǵan birinshi yarım ótkizgishli tranzistorlardan soń, 1950-jıllardıń aqırında kremniy tiykarındaǵı MOSFET (MOS tranzistor) hám monolit integral sxema chip texnologiyaları payda boldı, bul 1970-jıllarda mikroprocessor hám mikrokompyuter revolyuciyasına alıp keldi. Sol waqıttan baslap kompyuterlerdiń tezligi, quwatı hám kóp tárepliligi ádewir artıp kelmekte, tranzistorlar sanı tez pát penen kóbeymekte (Mur nızamı boyınsha olardıń sanı hár eki jılda eki ese artqan), bul XX ásirdiń aqırı - XXI ásirdiń baslarında Cifrlı revolyuciyaǵa alıp keldi.

Ádette, zamanagóy kompyuter keminde bir qayta islew elementinen, ádette mikroprocessor túrindegi oraylıq processor blogınan (CPU) hám qanday da bir kompyuter yadınan, kóbinese yarım ótkizgishli yad chiplerinen ibarat. Qayta islew elementi arifmetikalıq hám logikalıq operaciyalardı orınlaydı, al izbe-izlik hám basqarıw blogı saqlanǵan informaciyaǵa juwap retinde operaciyalardıń tártibin ózgerte aladı. Periferiya qurılmalarına kirgiziw qurılmaları (klaviaturalar, tıshqanshalar, djoystikler hám t.b.), shıǵarıw qurılmaları (monitorlar, printerler hám t.b.) hám eki funkciyanı da orınlaytuǵın kirgiziw/shıǵarıw qurılmaları (mısalı, sensorlı ekranlar) kiredi. Periferiya qurılmaları sırtqı dereklerden informaciya alıwǵa múmkinshilik beredi hám olar operaciyalardıń nátiyjelerin saqlaw hám qayta alıwǵa imkaniyat beredi.

Etimologiya

 
Mikroskop hám kalkulyator menen isleytuǵın «adam kompyuteri», 1952-jıl

Sózdiń házirgi mánisi tek XX ásirdiń ortasında payda boldı; Oksford inglis tili sózligine muwapıq, «kompyuter» sóziniń birinshi belgili qollanılıwı basqa mánide, 1613-jılı inglis jazıwshısı Richard Bretueyttiń «Jas adamnıń terip alǵanları» dep atalǵan kitabında bolǵan: «Men waqıttıń eń haqıyqıy esaplawshısın hám eń jaqsı arifmetikti oqıdım, ol kúnlerińniń sanın qısqartadı.» Bul terminniń qollanılıwı adam kompyuterine, yaǵnıy esaplawlardı yamasa sanawlardı orınlaytuǵın adamǵa qaratılǵan edi. Sóz XX ásirdiń ortasına shekem birdey mániste qollanılıp keldi. Bul dáwirdiń sońǵı bóliminde hayal-qızlar kóbinese kompyuterler retinde jumısqa alınatuǵın edi, sebebi olarǵa er adamlarǵa qaraǵanda az haqı tólewge bolatuǵın edi.1943-jılǵa kelip, adam kompyuterleriniń kópshiligi hayal-qızlar edi.

Onlayn Etimologiya Sózligi «kompyuter» sóziniń birinshi tastıyıqlanǵan qollanılıwın 1640-jıllardan, «esaplawshı» mánisinde beredi; bul «compute (v.)» feylinen jasalǵan «esaplaw ataması». Onlayn Etimologiya Sózligi bul terminniń «esaplaw mashinası» (hár qanday túrdegi) mánisinde qollanılıwı 1897-jıldan baslanǵanın kórsetedi. Onlayn Etimologiya Sózligi terminniń «házirgi qollanılıwı», yaǵnıy 'programmalastırılatuǵın cifrlı elektron kompyuter' mánisindegi qollanılıwı «1945-jıldan usı at penen; teoriyalıq mánide 1937-jıldan, Tyuring mashinası retinde» baslanǵanın kórsetedi[1]. Házirgi kompyuterler kóplegen joqarı dárejeli funkciyalardı orınlay alatuǵın bolsa da, atama saqlanıp qalǵan.

Tariyxı

XX ásirge shekemgi dáwir

 
Ishango súyegi, tariyxqa shekemgi Afrikaǵa tiyisli súyek qural

Mıńlaǵan jıllar dawamında esaplawǵa járdem beriw ushın qurılmalar qollanılǵan, kóbinese barmaqlar menen birge-bir sáykeslik principin paydalanǵan. Eń erte esaplaw qurılması, belgi tayaqshasınıń bir túri bolsa kerek. Keyinirek Ónimdar Yarım Ayında payda bolǵan esap júrgiziw qurallarına kalkuli (ılay sharlar, konuslar hám t.b.) kiredi, olar pispegen ılay ıdıslarda mórlengen nárselerdiń, múmkin mal ya dán sanın kórsetken[2]. Esaplaw tayaqshaların qollanıw soǵan mısal bola aladı.

 
Qıtay suanpanı. Bul abakusta kórsetilgen san 6,302,715,408.

Abakus dáslep arifmetikalıq tapsırmalar ushın qollanılǵan. Rim abakusı Babiloniyada b.e.sh. 2400-jıllarda qollanılǵan qurılmalardan rawajlanǵan. Sonnan berli esaplaw taxtaları ya kesteleriniń kóp basqa túrleri oylap tabılǵan. Orta ásirler Evropa esap-kitap bólmesinde stolǵa shilter gezleme jayılıp, onıń ústinde belgili qaǵıydalar boyınsha belgiler jıljıtılıp, aqsha summaların esaplawǵa járdem bergen[3].

 
Antikitera mexanizmi, áyyemgi Greciyada shama menen b.e.sh. 200–80-jıllar aralıǵında payda bolǵan erte analog esaplaw qurılması bolıp esaplanadı.

Derek J. de Solla Praystıń pikiri boyınsha, Antikitera mexanizmi belgili bolǵan eń erte mexanikalıq analog kompyuter bolıp esaplanadı[4]. Ol astronomiyalıq jaylasıwlardı esaplaw ushın jobalastırılǵan. Bul mexanizm 1901-jılı Greciya atawı Antikiteranıń jaǵasında, Kitera hám Krit aralıqlarınıń arasında, Antikitera suw astı kemesi qaldıqlarınan tabılǵan hám shama menen b.e.sh. 100-jılǵa tiyisli dep belgilengen. Antikitera mexanizmine uqsas quramalılıqtaǵı qurılmalar on tórtinshi ásirge shekem qayta payda bolmaǵan[5].

Esaplaw hám ólshew ushın kóplegen mexanikalıq járdemshi qurallardı astronomiyalıq hám navigaciyalıq maqsetlerde paydalanıw ushın dúzilgen. Planisfera - Ábiw Rayxan ál-Beruniy tárepinen XI ásirdiń basında oylap tabılǵan juldız kartası[6]. Astrolyabiya Ellinistik dáwirde b.e.sh. I yamasa II ásirlerde oylap tabılǵan hám kóbinese Gipparxqa tiyisli dep esaplanadı. Planisfera menen dioptranıń birikpesi bolǵan astrolyabiya, sferalıq astronomiyada bir neshe túrli máselelerdi sheshe alatuǵın nátiyjeli analog kompyuter edi. Mexanikalıq kalendar kompyuterin[7][8] hám tis dóńgeleklerin óz ishine alǵan astrolyabiyanı 1235-jılı Persiyanıń Isfaxan qalasınan shıqqan Ábi Bakr oylap tapqan[9]. Ábiw Rayxan ál-Beruniy birinshi mexanikalıq tisli ay-quyash kalendar astrolyabiyasın,[10] erte dáwirdegi turaqlı sımlı bilimlerdi qayta islew mashinasın[11] tis dóńgelekleri menen[12] shama menen 1000-jılı oylap tapqan.

Sektor, proporciya, trigonometriya, kóbeytiw hám bóliw máselelerin sheshiw ushın, sonday-aq kvadrat hám kub túbirleri sıyaqlı hár qıylı funkciyalar ushın qollanılatuǵın esaplaw ásbabı, XVI ásirdiń aqırında rawajlandı hám artilleriya, jer ólshew hám navigaciyada qollanıldı.

Planimetr mexanikalıq baylanıs arqalı ústinen sızıp ótiw jolı menen jabıq figuranıń maydanın esaplaw ushın qollanılatuǵın qol ásbabı bolǵan.

 
Sızǵısh esaplaǵısh

Sızǵısh esaplaǵısh shama menen 1620-1630-jıllar aralıǵında, logarifm túsiniginiń járiyalanıwınan keyin kóp ótpesten, inglis ruwxaniyi Uilyam Otred tárepinen oylap tabılǵan. Bul kóbeytiw hám bóliw ámellerin orınlaw ushın qollanılatuǵın qol menen isleytuǵın analog kompyuter. Sızǵısh esaplaǵıshtıń rawajlanıwı dawam etken sayın, qosımsha shkalalar keri sanlar, kvadratlar hám kvadrat korenler, kublar hám kub korenler, sonday-aq logarifmler hám eksponentalar, dóńgelek hám giperbolalıq trigonometriya hám basqa da funkciyalar sıyaqlı transcendent funkciyalardı támiyinledi. Arnawlı shkalalı sızǵısh esaplaǵıshlar házirge shekem ápiwayı esaplawlardı tez orınlaw ushın qollanıladı, mısalı, jeńil samolyotlarda waqıt hám aralıqtı esaplaw ushın qollanılatuǵın E6B dóńgelek sızǵısh esaplaǵıshı.

1770-jıllarda shveycariyalı saat ustası Per Jake-Dro qálem uslap jaza alatuǵın mexanikalıq quwırshaq (avtomat) soqtı. Onıń ishki dóńgelekleriniń sanın hám tártibin ózgertiw arqalı hár qıylı háripler, demek hár qıylı xabarlar jaratılıwı múmkin edi. Shınında da, ol mexanikalıq jollar menen kórsetpelerdi oqıw ushın «programmalastırılıwı» múmkin edi. Eki basqa quramalı mashina menen birge, quwırshaq Shveycariyadaǵı Nevshatel qalasınıń Kórkem óner hám tariyx muzeyinde saqlanbaqta hám ele de islep tur[13].

1831-1835-jıllar aralıǵında matematik hám injener Djovanni Plana Máńgi kalendar mashinasın oylap taptı, ol bloklar hám cilindrler sisteması arqalı kabisa jıllardı hám kún uzınlıǵınıń ózgeriwin esapqa alıp, birinshi jıldan (yaǵnıy, biziń eramızdan burınǵı 1-jıldan) 4000-jılǵa shekem hár bir jıl ushın máńgi kalendardi boljay alatuǵın edi. 1872-jılı shotland ilimpazı ser Uilyam Tomson tárepinen oylap tabılǵan suw aǵımın boljaw mashinası sayız suwlarda júziwde úlken payda keltirdi. Ol belgili bir orında belgilengen dáwir ushın boljanǵan suw betin avtomatik túrde esaplaw ushın bloklar hám sımlar sistemasın paydalandı.

Differencial analizator - integraciya jolı menen differencial teńlemelerdi sheshiw ushın jobalanǵan mexanikalıq analog kompyuter, integraciyanı orınlaw ushın dóńgelek hám disk mexanizmlerin paydalandı. 1876-jılı-aq ser Uilyam Tomson usınday esaplawshı qurallardı qurıw múmkinshiligi haqqında sóz etken edi, biraq shar hám disk integratorlarınıń sheklengen shıǵıs momenti oǵan tosqınlıq etken edi[14]. Differencial analizatorda bir integratordıń shıǵısı kelesi integratordıń kirgiziwin yamasa grafikalıq shıǵarıwdı basqardı. Moment kúsheytkish usı mashinalardıń islewine múmkinshilik bergen jańalıq boldı. 1920-jıllardan baslap, Vannevar Bush hám basqalar mexanikalıq differencial analizatorlardı islep shıqtı.

1890-jıllarda ispan injeneri Leonardo Torres Kevedo polinomlardıń haqıyqıy hám kompleks korenlerin sheshe alatuǵın bir qatar rawajlanǵan analog mashinaların islep shıǵara basladı,[15][16][17][18] olar 1901-jılı Parij Ilimler akademiyası tárepinen járiyalandı[19].

Birinshi kompyuter

 
Charlz Bebbidj
 
Bebbidjdiń Ayırma mashinasınıń bir bóleginiń diagramması
 
Sietldegi Intellektual Venchurler laboratoriyasındaǵı 2-sanlı Ayırma mashinası

Charlz Bebbidj, inglis mexanikalıq injeneri hám kóp tarawlı ilimpaz, programmalastırıw boyınsha kompyuter túsinigin jarattı. Ol «kompyuterdiń atası» dep esaplanıp,[20] XIX ásirdiń basında birinshi mexanikalıq kompyuterdi oylap taptı hám jobaladı.

Ayırma mashinası ústinde islegennen keyin, ol 1822-jılı óz oylap tabıwın «Astronomiyalıq hám matematikalıq kestelerdi esaplawda mashinalardı qollanıw haqqında maǵlıwmat» degen atamadaǵı maqalasında Korollik Astronomiya jámiyetine járiyaladı[21]. Ol jáne de navigaciyalıq esaplawlarǵa járdem beriw ushın jobaladı, 1833-jılı ol anaǵurlım ulıwma dizayn, analitikalıq mashina múmkin ekenin túsindi. Programmalar hám maǵlıwmatlardı kirgiziw mashinaǵa perfokartalar arqalı beriliwi kerek edi, bul usıl sol waqıtta Jakkard stanogı sıyaqlı mexanikalıq toqıw stanokların basqarıw ushın qollanılatuǵın edi. Shıǵarıw ushın mashinada printer, iymeklik sızǵısh hám qońıraw bolıwı kerek edi. Mashina jáne de keyinirek oqıw ushın kartalarǵa sanlardı tese alatuǵın edi. Mashina arifmetikalıq logikalıq blok, shártli tarmaqlanıw hám cikller túrindegi basqarıw aǵımı hám integraciyalanǵan yadtı óz ishine alıp, onı házirgi terminler menen Tyuring-tolıq dep sıpatlawǵa bolatuǵın ulıwma maqsetli kompyuterdiń birinshi dizaynına aylandırdı[22][23].

Mashina óz dáwirinen bir ásirge alǵa ketken edi. Onıń mashinası ushın barlıq bólekler qoldan isleniwi kerek edi - bul mıńlaǵan bólekleri bar qurılma ushın úlken másele bolǵan. Aqırında, Britaniya húkimetiniń qarjılandırıwdı toqtatıw haqqındaǵı sheshimi menen joybar toqtatıldı. Bebbidjdiń analitikalıq mashinanı pitkere almawınıń tiykarǵı sebepleri siyasiy hám finanslıq qıyınshılıqlar, sonday-aq onıń oǵada quramalı kompyuter islep shıǵıwǵa hám basqalardan tezirek alǵa ilgerilewge bolǵan qálewi edi. Soǵan qaramastan, onıń ulı Genri Bebbidj 1888-jılı analitikalıq mashinanıń esaplaw blogınıń (digirman) ápiwayılastırılǵan nusqasın juwmaqladı. Ol 1906-jılı onıń kestelerdi esaplawda qollanılıwınıń tabıslı kórsetpesin berdi.

Elektromexanikalıq esaplaw mashinası

 
Leonardo Torres Kevedonıń elektromexanikalıq kalkulyatorı (1920).

1914-jılı járiyalanǵan «Avtomatika boyınsha ocherkler» atlı miynetinde Leonardo Torres Kevedo Bebbidjdiń mexanikalıq Ayırma Mashinasın hám Analitikalıq Mashinasın qurıw boyınsha háreketleriniń qısqasha tariyxın jazdı[24][25][26]. 1920-jılı arifmometrdiń oylap tabılǵanınıń 100 jıllıǵın bayramlaw ushın Torres Parijde Elektromexanikalıq Arifmometrdi usındı, ol paydalanıwshıǵa klaviatura arqalı arifmetikalıq máselelerdi kirgiziwge múmkinshilik berdi hám nátiyjelerdi esaplap, basıp shıǵardı,[27][28] elektromexanikalıq analitikalıq mashinanıń orınlanıwınıń múmkinligin kórsetti[29].

Analog kompyuterler

 
Ser Uilyam Tomsonnıń úshinshi tolqın boljaw mashinasınıń dizaynı, 1879–81

XX ásirdiń birinshi yarımında kóplegen ilimiy esaplaw talapları oǵada rawajlanǵan analog kompyuterler tárepinen qanaatlandırıldı, olar esaplaw ushın tikkeley mexanikalıq yamasa elektr modelin tiykar etip paydalandı. Biraq, olar programmalastırılmaǵan edi hám ulıwma alǵanda zamanagóy cifrlı kompyuterlerdiń kóp tárepliligi hám dálligine iye emes edi. Birinshi zamanagóy analog kompyuter tolqındı boljaw mashinası boldı, onı Ser Uilyam Tomson (keyin Lord Kelvin bolǵan) 1872-jılı oylap tapqan. Differencial analizator, dóńgelek hám disk mexanizmlerin paydalanıp integraciya jolı menen differencial teńlemelerdi sheshiw ushın dizayn islengen mexanikalıq analog kompyuter, 1876-jılı Djeyms Tomson tárepinen konceptuallastırılǵan, ol ataqlıraq Ser Uilyam Tomsonnıń ájaǵası edi.

Mexanikalıq analog esaplawdıń kórkem óneri 1931-jılı MIT-te Vannivar Bush tárepinen juwmaqlanǵan differencial analizator menen óziniń shıńına jetti[30]. 1950-jıllarǵa kelip, cifrlı elektron kompyuterlerdiń tabısı kópshilik analog esaplaw mashinalarınıń aqırın keltirdi, biraq analog kompyuterler 1950-jıllar dawamında bilimlendiriw (sırǵanaq sızǵısh) hám aviaciya (basqarıw sistemaları) sıyaqlı ayırım qollanıwlarda paydalanılıwın dawam etti.

Cifrlı kompyuterler

Elektromexanikalıq

Klod Shennonnıń 1937-jılǵı magistrlik dissertaciyası cifrlı esaplawdıń tiykarların saldı, onıń logikalıq algebrasın kommutaciya sxemaların analizlew hám sintezlewge qollanıw tuwralı pikiri barlıq elektron cifrlı kompyuterlerdiń tiykarın quraytuǵın negizgi koncepciya boldı[31][32].

1938-jılǵa kelip, Amerika Qurama Shtatları áskeriy-teńiz flotı qozǵalıwshı kózlewge torpedanı atıw máselesin sheshiw ushın trigonometriyanı qollanǵan suw astı qayıqları ushın Torpeda Maǵlıwmatların Esaplaw Mashinasın, elektromexanikalıq analog kompyuterin islep shıqtı. Ekinshi jer júzilik urısı waqtında, basqa ellerde de usıǵan uqsas qurılmalar islep shıǵıldı[33].

 
Konrad Cuzeniń Z3 mashinasınıń kóshirmesi, birinshi tolıq avtomatlastırılǵan, cifrlı (elektromexanikalıq) kompyuter

Dáslepki cifrlı kompyuterler elektromexanikalıq edi; elektr ajıratqıshları esaplawdı orınlaw ushın mexanikalıq relelerdi háreketke keltirdi. Bul qurılmalar tómen jumıs tezligine iye bolıp, nátiyjesinde ádewir tezirek tolıq elektrli kompyuterler menen almastırıldı, dáslep vakuum trubkaların qollanıp. 1939-jılı Berlinde nemis injeneri Konrad Cuze tárepinen dóretilgen Z2, elektromexanikalıq rele kompyuteriniń eń dáslepki mısallarınıń biri edi[34].

 
Konrad Cuze, zamanagóy kompyuterdiń oylap tabıwshısı[35][36]

1941-jılı Cuze óziniń aldıńǵı mashinasın Z3 penen jalǵastırdı, ol dúnyadaǵı birinshi jumıs islewshi elektromexanikalıq programmalastırılatuǵın, tolıq avtomatlastırılǵan cifrlı kompyuter edi[37][38]. Z3 2000 rele menen qurılǵan bolıp, shama menen 5-10 Gc taktlik jiyilikte isleytuǵın 22 bit sóz uzınlıǵın ámelge asırdı[39]. Programma kodı tesikli plenkada berilgen bolsa, maǵlıwmatlar 64 sózlik yadta saqlanıwı yamasa klaviaturadan kirgiziliwi múmkin edi. Ol geypara tárepleri boyınsha zamanagóy mashinalarǵa júdá uqsas bolıp, qalqıwshı útirli sanlar sıyaqlı kóplegen jańalıqlardı engizdi. Charlz Bebbidjdiń aldıńǵı dizaynında qollanılǵan ámelge asırılıwı qıyınıraq bolǵan onlıq sistema ornına, ekilik sistemanı qollanıw Cuzeniń mashinaların qurıwdı ańsatlastırdı hám sol waqıtta bar bolǵan texnologiyalardı esapqa alǵanda, olardıń isenimliligin arttırdı[40]. Z3 ózi universal kompyuter emes edi, biraq onı Tyuring tolıq bolıwı ushın keńeytiwge bolatuǵın edi[41][42].

Cuzeniń keyingi kompyuteri, Z4, dúnyadaǵı birinshi kommerciyalıq kompyuter boldı; Ekinshi jer júzilik sebepli dáslepki keshigiwden soń, ol 1950-jılı juwmaqlanıp, ETH Cyurixke jetkerip berildi. Kompyuter Cuzeniń óz kompaniyası, Zuse KG tárepinen islep shıǵarıldı, ol 1941-jılı Berlinde tek ǵana kompyuterler islep shıǵarıw maqsetinde qurılǵan birinshi kompaniya edi[43]. Z4 ERMETHtiń qurılısı ushın ilham deregi boldı, ERMETH Shveycariyadaǵı birinshi hám Evropadaǵı dáslepki kompyuterlerdiń biri boldı[44].

Vakuum trubkaları hám cifrlı elektron sxemaları

Tolıǵı menen elektronlı sxema elementleri tez arada ózleriniń mexanikalıq hám elektromexanikalıq ekvivalentlerin almastırdı, sol waqıtta cifrlı esaplaw analogtı almastırdı. 1930-jılları Londondaǵı Pochta izertlew stanciyasında jumıs islegen injener Tommi Flauers telefon stanciyası ushın elektronikanı qollanıwdıń múmkinshiliklerin izertley basladı. Ol 1934-jılı jasaǵan eksperimental úskene bes jıldan soń iske tústi, telefon stanciyası tarmaǵınıń bir bólegin mıńlaǵan vakuum trubkaların paydalanıp, elektronlı maǵlıwmat islew sistemasına aylandırdı. AQSHta Ayova mámleketlik universitetiniń Djon Vinsent Atanasoff hám Klifford E. Berri 1942-jılı Atanasoff-Berri Kompyuterin (ABC) islep shıqtı hám sınaqtan ótkerdi,[45] bul birinshi «avtomat elektronlı cifrlı kompyuter» edi[46]. Bul dizayn da tolıǵı menen elektronlı bolıp, shama menen 300 vakuum trubkasın paydalandı, yad ushın kondensatorlar mexanikalıq aylanıwshı barabanǵa bekitilgen edi.

 
Eki hayal Colossus kompyuteri janında kórinedi. Colossus, birinshi elektronlı cifrlı programmalastırılatuǵın esaplaw qurılması, Ekinshi jer júzilik urısı waqtında nemis shifrların buzıw ushın qollanıldı. Bul jerde ol 1943-jılı Bletchli-Parkta qollanılıp atırǵanı kórsetilgen.

Ekinshi jer júzilik urısı waqtında, Bletchli-Parktaǵı britaniyalı kod buzıwshılar nemis áskeriy baylanıslarınıń shifrlanǵan xabarların ashıwda bir qatar jetiskenliklerge eristi. Nemis shifrlaw mashinası Enigmaǵa birinshi gezekte elektro-mexanikalıq bombalar járdeminde hújim etildi, olardı kóbinese hayallar basqardı[47][48]. Joqarı dárejeli Áskeriy baylanıslar ushın qollanılǵan anaǵurlım quramalı nemis Lorenc SZ 40/42 mashinasın buzıw ushın, Maks Nyuman hám onıń kásiplesleri Flauerske Colossus qurıwdı tapsırdı. Ol 1943-jıldıń fevral ayınıń basınan baslap on bir ay dawamında birinshi Colossustı jobalaw hám qurıw menen shuǵıllandı[49]. 1943-jıldıń dekabr ayında funkcionallıq sınaqtan ótkennen keyin, Colossus Bletchli-Parkqa jiberildi, ol jerge 1944-jıldıń 18-yanvarında jetkerildi[50] hám 5-fevralda birinshi xabarǵa hújim etti[51].

Colossus dúnyadaǵı birinshi elektronlı cifrlı programmalastırılatuǵın kompyuter boldı[52]. Ol kóp sanlı vakuum trubkaların paydalandı. Onıń qaǵaz lenta arqalı kirgiziw sisteması bar edi hám maǵlıwmatlar ústinde hár túrli bulev logikalıq operaciyaların orınlawǵa qábiletli edi, biraq ol Tyuring-tolıq emes edi. Toǵız Mk II Colossus qurıldı (Mk I Mk II ge ózgertilip, ulıwma on mashina boldı). Colossus Mark I 1,500 termionlı vakuum trubkasınan turǵan, al Mark II 2,400 trubka menen Mark I den bes ese tezirek hám paydalanıwǵa ápiwayıraq bolıp, dekodlaw processin ádewir tezletti[53][54].

 
ENIAC birinshi elektronlı, Tyuring-tolıq qurılma boldı hám AQSH Áskeriy kúshleri ushın ballistikalıq traektoriya esaplawların orınladı.

ENIAC[55] (Elektronlı Sanlı Integrator hám Kompyuter) AQSHta qurılǵan birinshi elektronlı programmalastırılatuǵın kompyuter boldı. ENIAC Colossus qa uqsas bolsa da, ol ádewir tezirek, kóbirek iykemli hám Tyuring-tolıq edi. Colossus sıyaqlı, ENIACtaǵı «programma» onıń patch kabelleri hám tumblerleriniń jaǵdayları menen anıqlanatuǵın edi, bul keyin payda bolǵan programması yadta saqlanatuǵın elektronlı mashinalardan ádewir parıq qılatuǵın edi. Programma jazılǵannan keyin, onı mashinaǵa mexanikalıq túrde ornatıw kerek boldı, yaǵnıy shtepseller hám tumblerlerdi qoldan qayta ornatıw arqalı. ENIACtıń baǵdarlamashıları altı hayal boldı, olar kóbinese jámlesip «ENIAC qızları» dep ataldı.

Ol elektronikanıń joqarı tezligin kóp quramalı máseleler ushın programmalastırılıw múmkinshiligi menen biriktirdi. Ol sekundına 5000 ret qosıw yamasa alıw ámelin orınlay alatuǵın edi, bul basqa hár qanday mashinadan mıń ese tezirek edi. Onıń jáne kóbeytiw, bóliw hám kvadrat koren shıǵarıw modulleri bar edi. Joqarı tezlikli yadı 20 sóz (shama menen 80 bayt) penen sheklengen edi. Pensilvaniya universitetinde Djon Mochli hám Dj. Presper Ekkerttiń basshılıǵında qurılǵan ENIACtıń rawajlanıwı hám qurılısı 1943-jıldan 1945-jıldıń aqırında tolıq iske túskenge shekem dawam etti. Mashina úlken bolıp, 30 tonna salmaqqa iye edi, 200 kilovatt elektr quwatın paydalanıp, 18,000 nan aslam vakuum trubkaları, 1,500 rele hám júz mıńlaǵan rezistorlar, kondensatorlar hám induktorlardı óz ishine alǵan[56].

Derekler

  1. ↑ «computer (n.)» (en-US). Online Etymology Dictionary. 16-noyabr 2016-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 19-avgust 2021-jıl.
  2. ↑ Robson, Eleanor. Mathematics in Ancient Iraq. Princeton University Press, 2008 — 5 bet. ISBN 978-0-691-09182-2. : calculi were in use in Iraq for primitive accounting systems as early as 3200–3000 BCE, with commodity-specific counting representation systems. Balanced accounting was in use by 3000–2350 BCE, and a sexagesimal number system was in use 2350–2000 BCE.
  3. ↑ Flegg, Graham.. Numbers through the ages (en-US). Houndmills, Basingstoke, Hampshire: Macmillan Education, 1989. ISBN 0-333-49130-0. OCLC 24660570. 
  4. ↑ The Antikythera Mechanism Research Project (Wayback Machine saytında 28 April 2008 sánesinde arxivlengen), The Antikythera Mechanism Research Project. Retrieved 1 July 2007.
  5. ↑ Marchant, Jo (1 November 2006). "In search of lost time". Nature 444 (7119): 534–538. doi:10.1038/444534a. ISSN 0028-0836. PMID 17136067. 
  6. ↑ G. Wiet, V. Elisseeff, P. Wolff, J. Naudu (1975). History of Mankind, Vol 3: The Great medieval Civilisations, p. 649. George Allen & Unwin Limited, UNESCO.
  7. ↑ Fuat Sezgin. "Catalogue of the Exhibition of the Institute for the History of Arabic-Islamic Science (at the Johann Wolfgang Goethe University", Frankfurt, Germany), Frankfurt Book Fair 2004, pp. 35 & 38.
  8. ↑ Charette, François (2006). "Archaeology: High tech from Ancient Greece". Nature 444 (7119): 551–552. doi:10.1038/444551a. PMID 17136077. 
  9. ↑ Bedini, Silvio A.; Maddison, Francis R. (1966). "Mechanical Universe: The Astrarium of Giovanni de' Dondi". Transactions of the American Philosophical Society 56 (5): 1–69. doi:10.2307/1006002. 
  10. ↑ Price, Derek de S. (1984). "A History of Calculating Machines". IEEE Micro 4 (1): 22–52. doi:10.1109/MM.1984.291305. 
  11. ↑ Őren, Tuncer (2001). "Advances in Computer and Information Sciences: From Abacus to Holonic Agents". Turk J Elec Engin 9 (1): 63–70. http://www.site.uottawa.ca/~oren/pubs/pubs-2001-02-Tubitak.pdf. Retrieved 21 April 2016. 
  12. ↑ Donald Routledge Hill (1985). "Al-Biruni's mechanical calendar", Annals of Science 42, pp. 139–163.
  13. ↑ «The Writer Automaton, Switzerland». chonday.com (11-iyul 2013-jıl). 20-fevral 2015-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 28-yanvar 2015-jıl.
  14. ↑ Ray Girvan, "The revealed grace of the mechanism: computing after Babbage", (Wayback Machine saytında 3 November 2012 sánesinde arxivlengen), Scientific Computing World, May/June 2003.
  15. ↑ Torres, Leonardo (1895-10-10). "Memória sobre las Máquinas Algébricas" (in es). Revista de Obras Públicas (28): 217–222. https://quickclick.es/rop/pdf/publico/1895/1895_tomoI_28_01.pdf. 
  16. ↑ Leonardo Torres. Memoria sobre las máquinas algébricas: con un informe de la Real academia de ciencias exactas, fisicas y naturales, Misericordia, 1895.
  17. ↑ Thomas, Federico (2008-08-01). "A short account on Leonardo Torres' endless spindle". Mechanism and Machine Theory (IFToMM) 43 (8): 1055–1063. doi:10.1016/j.mechmachtheory.2007.07.003. ISSN 0094-114X. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0094114X07001231. 
  18. ↑ Gomez-Jauregui, Valentin; Gutierrez-Garcia, Andres; González-Redondo, Francisco A.; Iglesias, Miguel; Manchado, Cristina; Otero, Cesar (2022-06-01). "Torres Quevedo's mechanical calculator for second-degree equations with complex coefficients". Mechanism and Machine Theory (IFToMM) 172 (8): 104830. doi:10.1016/j.mechmachtheory.2022.104830. 
  19. ↑ Torres Quevedo, Leonardo (1901). "Machines á calculer" (in fr). Mémoires Présentés par Divers Savants à l'Académie des Scienes de l'Institut de France (Impr. nationale (París)) XXXII. https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k840139b?rk=21459;2. 
  20. ↑ Halacy, Daniel Stephen. Charles Babbage, Father of the Computer. Crowell-Collier Press, 1970. ISBN 978-0-02-741370-0. 
  21. ↑ O'Connor, John J.; Robertson, Edmund F. «Charles Babbage». MacTutor History of Mathematics archive. School of Mathematics and Statistics, University of St Andrews, Scotland (1998). 16-iyun 2006-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 14-iyun 2006-jıl.
  22. ↑ «Babbage». Online stuff. Science Museum (19-yanvar 2007-jıl). 7-avgust 2012-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 1-avgust 2012-jıl.
  23. ↑ Graham-Cumming, John «Let's build Babbage's ultimate mechanical computer» (en-US). opinion. New Scientist (23-dekabr 2010-jıl). 5-avgust 2012-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 1-avgust 2012-jıl.
  24. ↑ L. Torres Quevedo. Ensayos sobre Automática – Su definicion. Extension teórica de sus aplicaciones, Revista de la Academia de Ciencias Exacta, Revista 12, pp. 391–418, 1914.
  25. ↑ Torres Quevedo, Leonardo. Automática: Complemento de la Teoría de las Máquinas, (pdf), pp. 575–583, Revista de Obras Públicas, 19 November 1914.
  26. ↑ Ronald T. Kneusel. Numbers and Computers, Springer, pp. 84–85, 2017. ISBN 978-3-319-50508-4
  27. ↑ B. Randell. Electromechanical Calculating Machine, The Origins of Digital Computers, pp.109–120, 1982.
  28. ↑ Cristopher Moore, Stephan Mertens. The Nature of Computation, Oxford, England: Oxford University Press, p. 291, 2011. ISBN 978-0-199-23321-2.
  29. ↑ Randell, Brian. Digital Computers, History of Origins, (pdf), p. 545, Digital Computers: Origins, Encyclopedia of Computer Science, January 2003.
  30. ↑ «Computing Before Silicon» (en). MIT Technology Review (1-may 2000-jıl). Qaraldı: 18-may 2025-jıl.
  31. ↑ A Brief History of Computing (en). London: Springer London, 2008 — 28 bet. DOI:10.1007/978-1-84800-084-1. ISBN 978-1-84800-083-4. 
  32. ↑ Tse, David «How Claude Shannon Invented the Future». Quanta Magazine (22-dekabr 2020-jıl). Qaraldı: 5-noyabr 2024-jıl.
  33. ↑ Parmar, Sunil «Restoration of the TDC MARK III aboard USS PAMPANITO» (en-US). NSL Archive (23-sentyabr 2021-jıl). Qaraldı: 17-may 2025-jıl.
  34. ↑ Zuse, Horst «Part 4: Konrad Zuse's Z1 and Z3 Computers». The Life and Work of Konrad Zuse. EPE Online. 1-iyun 2008-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 17-iyun 2008-jıl.
  35. ↑ Bellis, Mary «Biography of Konrad Zuse, Inventor and Programmer of Early Computers». thoughtco.com. Dotdash Meredith (15-may 2019-jıl). — „Konrad Zuse earned the semiofficial title of 'inventor of the modern computer'Úlgi:Who.“. 13-dekabr 2020-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 3-fevral 2021-jıl.
  36. ↑ «Who is the Father of the Computer?». ComputerHope.
  37. ↑ Zuse, Konrad. The Computer – My Life Translated by McKenna, Patricia and Ross, J. Andrew from: Der Computer, mein Lebenswerk (1984) (en). Springer-Verlag, 2010. ISBN 978-3-642-08151-4. 
  38. ↑ Salz Trautman, Peggy (20 April 1994). "A Computer Pioneer Rediscovered, 50 Years On". The New York Times. https://www.nytimes.com/1994/04/20/news/20iht-zuse.html. 
  39. ↑ Zuse, Konrad. Der Computer. Mein Lebenswerk., 3rd (de), Berlin: Springer-Verlag, 1993 — 55 bet. ISBN 978-3-540-56292-4. 
  40. ↑ «Crash! The Story of IT: Zuse». 18-sentyabr 2016-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 1-iyun 2016-jıl.
  41. ↑ Rojas, R. (1998). "How to make Zuse's Z3 a universal computer". IEEE Annals of the History of Computing 20 (3): 51–54. doi:10.1109/85.707574. 
  42. ↑ Rojas, Raúl «How to Make Zuse's Z3 a Universal Computer». fu-berlin.de. 9-avgust 2017-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 28-sentyabr 2015-jıl.
  43. ↑ O'Regan, Gerard. A Brief History of Computing (en-US). Springer Nature, 2010 — 65 bet. ISBN 978-3-030-66599-9. 
  44. ↑ Bruderer, Herbert. Milestones in Analog and Digital Computing, 3rd, Springer, 2021 — 1009, 1087 bet. ISBN 978-3-03040973-9. 
  45. ↑ "notice". Des Moines Register. 15 January 1941. 
  46. ↑ Arthur W. Burks. [[[:Úlgi:GBurl]] The First Electronic Computer]. University of Michigan Press, 1989. ISBN 0-472-08104-7. 
  47. ↑ Miller, Joe (November 10, 2014). "The woman who cracked Enigma cyphers" (in en-GB). BBC News. https://www.bbc.com/news/technology-29840653. 
  48. ↑ Bearne, Suzanne (July 24, 2018). "Meet the female codebreakers of Bletchley Park" (in en). https://www.theguardian.com/careers/2018/jul/24/meet-the-female-codebreakers-of-bletchley-park. 
  49. ↑ "Bletchley's code-cracking Colossus" (in en-US). BBC. http://news.bbc.co.uk/2/hi/technology/8492762.stm. 
  50. ↑ «Colossus – The Rebuild Story». The National Museum of Computing. 18-aprel 2015-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 7-yanvar 2014-jıl.
  51. ↑ Copeland, Jack. Colossus: The Secrets of Bletchley Park's Codebreaking Computers. Oxford: Oxford University Press, 2006 — 101–115 bet. ISBN 978-0-19-284055-4. 
  52. ↑ The Modern History of Computing (en-US). Stanford Encyclopedia of Philosophy, 2017. 
  53. ↑ Randell, Brian; Fensom, Harry; Milne, Frank A. (15 March 1995). "Obituary: Allen Coombs". The Independent. https://www.independent.co.uk/news/people/obituary-allen-coombs-1611270.html. 
  54. ↑ Fensom, Jim (8 November 2010). "Harry Fensom obituary". The Guardian. https://www.theguardian.com/theguardian/2010/nov/08/harry-fensom-obituary. 
  55. ↑ John Presper Eckert Jr. and John W. Mauchly, Electronic Numerical Integrator and Computer, United States Patent Office, US Patent 3,120,606, filed 26 June 1947, issued 4 February 1964, and invalidated 19 October 1973 after court ruling on Honeywell v. Sperry Rand.
  56. ↑ «Generations of Computer». techiwarehouse.com. 2-iyul 2015-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 7-yanvar 2014-jıl.
«https://kaa.wikipedia.org/w/index.php?title=Kompyuter&oldid=125951» saytınan alınǵan