Abay Qunanbay ulı
Abay Qunanbay ulı — XIX ásirdegi qazaq shayırı. Ol tek qazaq ádebiyatı tariyxında ǵana emes, bálkim túrk tilles xalıqlar arasında keńnen málim bolg'an kórkem sóz iyeleriniń biri edi. Abay qazaq ádebiy tiliniń tolıq qáliplesiwi ushın gúresti. Sonıń ushın da onıń shıǵarmaları Maqtumqulı hám Máshrab sıyaqlı kóp úlkelerdi aralamaǵanı da málim. Solay bolsada Abay túrk tilles xalıqlar ádebiyatında qıpshaq dialekti tiykarında qosıq jazǵan shayırlar arasında Xoja Axmet Yassawiyden keyingi kópke tanımalı shayırlar qatarına kiredi.
| Tuwılǵan sáne | 29 iyul (10-avgust) 1845 или 10-avgust 1845[1] |
|---|---|
| Qaytıs bolǵan sáne | 23 iyun (6-iyul) 1904 (58 jasta) или 6-iyul 1904[1] (58 jasta) |
Bunnan tısqarı ol ulıwma XIX ásir ádebiyatında da ayrıqsha orınǵa iye. Bul dáwirde ol bilimi, dúnyaǵa kóz-qarası, talantı jaǵınan ázerbayjanlı Mırza Fatali Axundov sıyaqlı kópshilikke málim bolıp qalǵan edi. Sonıń ushın da ol kóshpeli hám yarım kóshpeli xalıqlar arasınan shıqqan eń iri tulǵa bolıp esaplanadı.
Ómirbayanı
redaktorlawAbay (Ibrayım) Qunanbay ulı 1845-jılı házirgi Qazaqstannıń Semey wálayatı Abay rayonınıń Shıńǵıs tawında tuwılǵan. Ata-babaları burınnan shınjırma-shınjır kiyatırǵan qazaq feodalları bolıp, óz atası Qunanbay sol úlkeniń belgili bolıslarınıń biri edi. Al sońınan bolsa Qardaralı okrugine aǵa sultan bolıp saylandı. Biraq Abaydıń jaslıǵınan baslap shayır tábiyatlı bolıwı ákesi menen kelistire almadı. Ákesindegi awır qatallıq, jalǵızlıq Abay minezindegi ádalatlılıq, tuwrılıq penen talay mártebe toqnastı.
Solay etip, Abay menen ákesi Qunanbay arasındaǵı múnásibetlerdiń o'zi de XIX ásirdegi Qazaqstannıń social-ekonomikalıq jaǵdayların pútkilley ashıp taslaǵan edi.
Abay jaslıǵınan baslap eski mektepte sawatın ashıp, arab, parsı ha'm túrkiy tillerin úyrendi. Bul tillerde qosıqlar jazg'an shayırlardıń shıǵarmaları menen tanıstı. Sońınan jáne orıssha mektepte úsh jıl oqıdı. Bul jaǵdaylar onıń Shıǵıs hám Evropa mádeniyatın jaqınnan úyreniwine sebepshi boldı. Ol bilim alıwdı jáne de dawam etpekshi edi. Biraq ákesi onıń hákimshilik penen shuǵıllanıwın talap etti. Solay bolsada ol hámme nárseden de shayırshılıqtı abzal kórdi.
Dáslepki qosıqları
redaktorlawOnıń eń dáslepki qosıqları on jasınan baslap jazılǵan. Biraq jigirma jasınan baslap jazılǵan qosıqları tolıq saqlanǵan. Basqa da túrkiy shayırlar sıyaqlı onıń eń dáslepki qosıqları "Álipbe" qosıǵınan baslanadı. Sebebi "Álipbe" qosıq arab háripleri tiykarında uyqas sózlerdi izlew tiykarında payda bolıp, bul usıl derlik sol dáwirdiń kópshilik shayırlarında ushırasadı. Abaydıń bul qosıqtı jazıwında da eki túrli maqset bar. Birinshisi tolıq qazaq álipbesin dúziw bolsa, ekinshisi - bul baǵdarda óziniń shayırlıq talantın da sınap kóriw edi. Abay bul eki sınaqtanda úlken nátiyjelerge eristi. Solay etip ol on toǵız jaslarınan baslap-aq, talantlı shayır sıpatında xalıq arasında tanıla basladı.
Abay jasaǵan zaman qazaq dalasınıń jańadan oyanıp atırǵan dáwirleri edi. Sonıń ushın da kóshpeli xalıq arasınan jańadan mektep hám medreseler ashılıp, ilimniń paydası tusindirile baslanadı. Xalıqtıń shıǵıs hám Evropa tillerinde bilim alıwları keleshekke bolǵan isenimlerin ádewir molayttı. Ásirese Abay sıyaqlı talantlı shayırlar ushın bul jańalıqlar ayrıqsha edi, solay bolsada Abay ilimniń paydasın keshirek túsingenine ádewir ókinedi.
Miynetleri
redaktorlawShayır lirikalıq qosıqlar menen bir qatarda bir neshe poemalar da jazǵan. Onıń poemaları arasında "Masǵut", "Iskender" poemaları ayrıqsha orındı iyeleydi.
Abay bunnan tısqarı qara sóz benen de násiyatnamalar jazıp, kórnekli rus klassikleri A. S. Pushkin hám M. Yu. Lermontovtıń bir neshe shıǵarmaların qazaq tiline awdarǵan. Ásirese onıń awdarmasındaǵı A. S. Pushkinniń "Evgeniy Onegin" poeması sátli shıqqan awdarmalardan esaplanadı. Solay etip, Abay XIX ásirde kózge kóringen túrk tilles xalıqlar ádebiyatınıń kórnekli wákilleriniń biri bolıp qaldı.