Ximiya páni

Ximiya — zatlar, zatlardıń qásiyetleri hám olardıń bir-birine aylanıwın úyrenetuǵın pán. Ximiya tábiyiy pánler qatarına kiredi. Eger átirapqa dıqqat penen qarasańız hámme jerde ximiyalıq processler hám olardıń nátiyjesin kóriwińiz múmkin. Kúndelikli turmısımızdaģı kiyimler, farmacevtika, boyawlar, qurılıs materialları, shisha, metall hám janılǵısız kóz aldımızǵa keltirip bolmaydı. Usı zatlar ximiyalıq kárxanalarda islep shıǵarıladı. Ximiya pániniń predmeti barlıq tábiyǵıy hám sintetikalıq zatlar bolıp esaplanadı. Ximiyanıń wazıypaları paydalı qásiyetlerge iye bolǵan zatlardı alıw, ximiyalıq zatlar saqlaǵan hám ximiyalıq ózgerisler procesinde ajıralıp shıǵatuǵın energiyadan paydalanıw bolıp esaplanadı. Ximiya basqa pánler qatarı insan iskerliginiń jemisi sıpatında payda bolıp, tábiyiy mútájliklerdi toltırıw, zárúrli ónimler islep shıǵarıw, birinen ekinshisin payda etiw hám de túrli hádiyseler sırların biliw maqsetinde júzege keldi. Adamlar áyyemnen rudalardan metallardı ajıratıp alıw, quymalar tayarlaw hám qollaw, máselen, shisha tayarlaw hám onnan túrli maqsetlerde paydalanıwdı bilgen. Eramızdan aldınǵı Mısırda ximiyalıq processlerge tiykarlanǵan ónermentshilik rawajlanǵanlıǵı belgili. Miytin sherim [1] tayarlaw, onı boyaw, reńlı shisha alıw, ósimliklerden dári-dárman hám jaǵımlı iyisli zatlar tayarlaw, ılaydan islengen ıdıs buyımlar islep shıǵarıw jolǵa qoyılǵan. Sol dáwirde ximiyalıq ónimler Qıtay, Hindistan hám Orta Aziyada islep shıǵarılǵan.

Tiykarǵı túsinikler

Atom

Atom (áyyemgi grekshe:ἄτομος — atomos — bólinbeytuǵın ) — ximiyalıq elementtiń barlıq qásiyetlerin ózinde saqlawshı eń kishi bólekshe. Atom oń zaryadlanǵan yadro hám yadro átirapında háreketleniwshi elektronlardan quralǵan. Atom yadrosı protonlar hám neytronlardan quralǵan. Atomdaǵı elektronlar sanı yadrodaǵı protonlar sanına teń (atomdaǵı barlıq elektronlar zaryadı yadro zaryadına teń), protonlar sanı elementtiń periodlıq sistemadaǵı tártip nomerine teń. Atom elektronlardı alıp yamasa berip, teris yamasa oń zaryadlanǵan ionlarǵa aylanadı.

Ximiyalıq element

Ximiyalıq element - málim bir oń yadro zaryadına iye bolǵan atom túri. Barlıq ximiyalıq elementler D.I.Mendeleyevtiń elementler periodlıq sistemasında keltirilgen; Hár bir element periodlıq sistemada óz tártip (atom) nomerine iye. Búgingi kúnde(2011-jıl) 118 element belgili. Olardan 25 element jasalma jol menen (yadrolıq reaksiya járdeminde) payda qılınǵan. Hár bir ximiyalıq element óziniń atına hám ximiyalıq belgisine iye. 1813-jılı shved ximigi Berceliustıń pikirinshe ximiyalıq belgi element latınsha atınıń bas háribi yamasa bas háripke keyingi háriplerden birewin qosıp jazıw menen kórsetiledi. Mısalı, H (Hydrogenium) — vodorodtıń ximiyalıq belgisi, onıń latınsha atamasınıń bas háribi; Hg (Hydragirum) — sınaptıń ximiyalıq belgisi onıń latınsha atınıń bas háribi hám jáne bir háribinen quralǵan

Molekula

Molekula (latınsha moles — massa, molecula — «massasha») — zattıń ximiyalıq qásiyetleri saqalanatuǵın eń kishi bólekshe. Molekula atomlardan quralǵan. Molekulanıń qásiyeti onıń dúzilisine — qanday atomlardan quralǵanlıǵına, olardıń sanına, olar arsındaǵı tartısıw kúshiniń tábiyatına baylanıslı. Ol birnishe túrli jaǵdaylarǵa iye bolıwı hám sırtqı faktorlar tásirinde bir jaǵdaydan ekinshi jaǵdayǵa ótiwi múmkin.

Zat

Zat- ózine tán fizikalıq hám ximiyalıq qásiyetlerge iye bolǵan bólekler (molekulalar, atomlar yamasa ionlar ) toplamı. Zat bul massaǵa iye bolǵan materiya forması.(massa nólge teń emes). Zat eki túrli boladı: taza zat hám aralaspa. Taza zat- quramı hám de qásiyetleri kólemi boyınsha birdey bolǵan zatlar. Aralaspa ózgeriwsheń quramǵa iye hám aralaspalardan fizikalıq usıllar menen taza zatlar ajıratıp alıw múmkin.

Ximiyalıq formula

Ximiyalıq formula — zattıń quramın ximiyalıq belgiler hám zárúr bolsa indeksler járdeminde ańlatılıwı. Ximiyalıq formula: zat qanday elementlerden dúzilgenligin (zapa quramı); zattıń bir molekulası quramına hár qanday elementtiń neshe atomı kiretuǵınlıǵın (muǵdar quramı); zattıń bir molekulasın bildiredi.

Ximiyalıq reaksiya

Bir zattıń basqa zat yamasa zatlarǵa aylanıw qubılısı —ximiyalıq reaksiyalar dep ataladı.

Valentlik

Valentlik dep, element atomınıń basqa elementler atomlarınıń anıq sanın biriktirip alıw imkaniyatına aytıladı. Valentlik latınsha «valens» sózinen alınǵan, «kúshi bar» degen mánisti ańlatadı. Vodorod atomı hesh qashan birewden artıq basqa element atomın biriktirip almaydı. Sonıń ushın vodorodtıń valentligi basqa elementlerdiń valentligin belgilewde ólshem birligi retinde qabıl etilgen.

Ximiya pániniń tariyxı

Ximiyanıń pán sıpatında qáliplesiwin izertlewshiler Mısır menen baylanıslı dep esaplaydı. Sawda-satıq hám ónermentshilik jetilisken bul mámlekette ilim, filosofiyaliq qaraslar, sanaat hám awıl-xojalıǵı jaqsı rawajlanadı. Nil boyındaǵı Iskandariya qalasında I-ásirde jazılǵan traktatlarda kóplegen ximiyalıq maǵlıwmatlar, tiykrınan ximiyalıq úskenlerdiń kórinisleri, kúydiriw, pisiriw, eritiw, kiristallanıw, ajıratıw hám basqa usıllar haqqında maǵlıwmatlar keltiriledi. Usı derekte ápiwayı metallardan altın alıw ideyası bar bolıp, bul izleniw pánniń rawajlanıwına begili dárejede tosqınlıq qıldı, yaǵnıy alımlardıń pikirlerin basqa-ámelge aspaytuǵın jóneliske burıp jiberdi. Iskandariya traktatları maǵlıwmatlarınan paydalanǵan arab alımları tez arada birqansha jańa zatlar, atap aytqanda, nitrat kislota, duzlar hám basqa zatlardı alıwdı oylap taptı. Mısırlı alımlar tilindegi ximiyaǵa arablar "al" qosımtasın qosıp, belgili Alximiyaǵa tiykar saldı. Nátiyjede kóplegen ilimiy shıǵarmalar, kitaplar, maqalalar hám tájiriybeler kórinisleri payda boldı. Keyinshelik bul sóz Evropa mámleketlerinde Ximiya atı menen belgili boldı. Bazı alımlar ximiya sózi Mısırdıń áyyemgi atı "Xem" yaki "Hame" sózinen alınǵan degen pikirdi ilgeri súrdi. Bul sóz "qara" yaki "qaralaw" mánisin ańlatıp, dereklerde "Ximiya-Mısır páni" degen mániste keledi. Basqa bir topar alımlar bolsa "Ximiya" sózi grekshe suyıqlıq, erigen metall mánisin ańlatıwın bildirdi. Biraq qanday bolıwına qaramastan bul pánniń Shıǵıs mámleketlerinde rawajlanǵanlıǵı, jáne de bul tarawda Orta Aziya alımlarınıń xızmeti úlken ekenligi tariyxıy dereklerden belgili.

Ximiya pániniń rawajlanıw basqıshları

Alximiyadan aldınǵı dáwir: eramızdan aldınǵı III ásirge shekem. Alximiyadan aldınǵı dáwirde zat haqqındaǵı bilimlerdiń teoriyalıq hám ámeliy tárepleri bir-birinen ǵárezsiz túrde rawajlanadı, sonday-aq ónermentshilik rawajlanǵan.
Alximiya dáwiri - eramızdan aldınǵı III ásirden eramızdıń XVI ásirge shekemgi dáwir. Bul dáwir alximikleri filosofiyalıq tastı, uzaq ómir kóriw eliksirin, alkagestti (universal eritiwshi) izlew, arzan metallardı altınǵa aylandırıw menen shuǵıllangan. Alximiyanıń tárepdarları bolmaǵan zamanlasları oǵan sın pikir bildirgen. Abu Ali ibn Sina: “... Men bunı imkansız dep esaplayman, sebebi bir metalldı basqasına aylandırıwdıń jolları joq”,- dep pikir bildirgen.
Ilimiy ximiyanıń payda bolıw dáwiri (XVI-XVIII ásirler). Bul basqıshda Parasels (Filipp Aureol Teofrast Bombast fon Gogengeym), R.Boyl, G.Kavendish, G. Shtal, A.Lavuazeniń xızmetleri úlken bolǵan. Bul dáwirde ximiya pán retinde tolıq rawajlandı.
Ximiyanıń tiykarǵı nizamlıqların ashıw dáwiri 1789 -1860 -jıllardı óz ishine aladı hám Dalton, Avogadro, Bercelius jumısları ximiyanıń tiykarǵı túsiniklerin qáliplestiriwde júda úlken bolıp tabıladı.
Klassikalıq ximiya dáwiri (1860-jıl-XIX ásir aqırı ). Klassikalıq ximiya dáwiri pánniń jedel rawajlanıwı menen xarakterlenedi: elementlerdiń periodlıq sisteması, molekulalardıń valentlik hám ximiyalıq dúzilisi teoriyası, stereoximiya, ximiyalıq termodinamika hám ximiyalıq kinetika jaratıldı ; ámeliy organikalıq emes ximiya hám organikalıq sintez jetiskenliklerge eristi.
Zamanagóy dáwir: XX ásir basınan házirgi kunge shekem. XX ásirdiń ekinshi yarımında biologiyalıq ximiyanıń ajayıp jetiskenlikleri - beloklar hám DNKnıń dúzilisin, tiri organizm kletkalarınıń islew mexanizmlerin úyreniw hám kóplegen jańa ashılıwlar mısal bola aladı.

Ádebiyatlar

N.A.Parpiev, H.R.Raximov, A.G.Muftaxov Organikalıq emes ximiya 2000
S.Masharipov, I.Tirkashev Ximiya 2007