Transport basqarıw
Transport basqarıw (sonday-aq mashina aydaw, inglisshe Driving) - bul avtomobil, motocikl, júk mashinaları hám avtobuslar sıyaqlı jerdegi kóliklerdi basqarıw hám háreketlendiriw. Jámiyetlik jollarda mashina aydaw huqıqı belgili shártler orınlanǵannan keyin beriledi, hám transport basqarıwshılar mashina aydap atırǵan jerdegi belgilengen jol hám transport nızamlarına boysınıwı talap etiledi. "Mashina aydaw" sóziniń etimologiyası XV ásirden baslanadı. Onıń mánisi XV ásirde tiykarınan jumıs haywanların aydawdan 1800-jıllarda avtomobillerdi aydawǵa ózgergen. Mashina aydaw kónlikpeleri de XV ásirden berli rawajlanǵan, mashina aydaw ushın fizikalıq, psixikalıq hám qáwipsizlik kónlikpeleri talap etiledi. Mashina aydaw ushın zárúr bolǵan kónlikpelerdiń bul evolyuciyası tek transport basqarıwshıǵa emes, sonday-aq avtomobildiń aydaw múmkinshiligine de baylanıslı bolǵan mashina aydaw nızamlarınıń engiziliwi menen birge ámelge asırıldı.
.jpg)
"Aydawshı" termini XV ásirde payda bolǵan, júk yamasa atlar sıyaqlı jumıs haywanların aydaw kásibine qatnaslı bolǵan. Keyinirek 1889-jılı elektr temir jol aydawshılarına hám 1896-jılı avtomobil aydawshılarına qollanılǵan. Dúnyadaǵı birinshi uzaq aralıqlı avtomobil sayaxatı 1888-jılı bolǵan, Berta Benc Germaniyanıń Mannxeymnen Pforcxeymge shekem Benc Patent-Motorvagenin aydap barǵan. Mashina aydaw fizikalıq hám psixikalıq kónlikpelerdi, sonday-aq jol qaǵıydaların túsiniwdi talap etedi.
Kóp mámleketlerde transport basqarıwshılar mashina aydaw huqıqın alıw ushın ámeliy hám teoriyalıq mashina aydaw sınaqlarınan ótiwi kerek. Transport basqarıw ushın zárúr bolǵan fizikalıq kónlikpelerge qollardı durıs jaylastırıw, tezlikti almastırıw, pedallardı basqarıw, ruldi aylandırıw, tormoz beriw hám qosımsha qurılmalardı paydalanıw kiredi. Psixikalıq kónlikpeler qáwip-qáterdi seziw, sheshim qabıl etiw, qáwipten qashıw manevrleri hám kóliktiń dinamikasın túsiniwdi óz ishine aladı. Dıqqattı bóletuǵın nárseler, sana halatınıń ózgeriwi hám ayırım medicinalıq jaǵdaylar aydawshınıń psixikalıq kónlikpelerine keri tásir etiwi múmkin.
Mashina aydawdaǵı qáwipsizlik máselelerine joldıń jaman jaǵdayı, kóriniwdiń tómenligi, mashina aydap baratırıp xabar jazıw, tezlikti asırıw, más halda aydaw, uyqısı qanbaǵan halda aydaw hám abaysız aydaw kiredi. Mashina aydaw, transport basqarıwshı huqıqın beriw hám kólikti dizimnen ótkeriwge baylanıslı nızamlar hár qıylı yurisdikciyalarda hár túrli boladı. Kópshilik mámleketlerde alkogol yamasa basqa náshebent zatlar tásirinde mashina aydawǵa qarsı nızamlar bar. Ayırım mámleketler jol qáwipsizligin saqlaw ushın transport basqarıwshı huqıqların jıl sayın jańalawdı yamasa ball sistemasın qollanadı.
Dúnya júzilik densawlıqtı saqlaw shólkeminiń bahalawı boyınsha hár jılı jol-transport hádiyselerinde 1,35 million adam qaytıs bolatuǵının anıqlaydı; bul 5 jastan 29 jasqa shekemgi adamlar arasındaǵı ólimniń tiykarǵı sebebi bolıp tabıladı.[1]
Etimologiya
redaktorlaw"Aydawshı" sóziniń kelip shıǵıwı, XV ásirden baslap jazıp alınǵanınday, jumıs haywanların, ásirese júk tasıytuǵın atlar yamasa júk jılqıların aydaw kásibine qatnaslı. "Aydaw" feyili dáslep "májbúrlep qozǵaltıw, fizikalıq kúsh penen iyteriw" mánisin ańlatqan. Bul sóz birinshi ret 1889-jılı elektr temir jol aydawshılarına, al 1896-jılı avtomobil aydawshısına qatnaslı qollanılǵan. Dáslepki alternativ atamalar "motorneer",[2] "motor-man", "motor-driver" yamasa "motorist" bolǵan. Francuz tilinde "conducteur" sózi qollanıladı (onıń inglisshe variantı "conductor" 1830-jıllardan baslap aydawshını emes, al jolawshılarǵa juwapker hám jol haqın jıynaytuǵın adamdı bildiredi), al nemis tili tásir etken aymaqlarda "Fahrer" sózi qabıl etilgen (XVIII ásirde dilijans aydawshılarına qollanılǵan, biraq 1900-jıllar átirapında "Kraftwagenfahrer" qospa sózinen qısqartılǵan), jáne de "führen", "lenken", "steuern" feyilleri - hámmesi "basqarıw, jol kórsetiw, jol tabıw" mánisin ańlatıp, francuz tilindegi "conduire" sózine awdarıladı. Al qaraqalpaq tilinde aydaw feyili “aldına salıw, quwıw, ıǵızıw, aǵılıw, súriw, meńgeriw, basqarıw” degen mánisti bildiredi. Aydawshı atlıq sózi bolsa “meńgeriwshi, basqarıwshı, aldına salıp júriwshi degen mánisti bildiredi. Qaraqalpaq tilinde ádette transport quralların basqarıwdı, transport basqarıw(shı) yamasa mashina aydaw dep qollanıladı.[3]
Derekler
redaktorlaw- ↑ World Health Organization (2018). Global status report on road safety 2018 (Report).
- ↑ Century Dictionary; (1891)
- ↑ Qaraqalpaq tiliniń túsindirme sózligi, 41-bet.