Qaraqalpaqstan tariyxı hám mádeniyatı muzeyi
Qaraqalpaqstan Respublikası Tariyxı hám Mádeniyatı muzeyi (burınǵı atı Qaraqalpaqstan úlketanıw muzeyi) — tekǵana Ámiwdáryanıń tómengi aǵımı hám Aral teńizi aymaqlarında emes, bálki pútkil Orta Aziyadaǵı eń áyyemgi ilimiy-tálim oraylarınan biri esaplanadı.
Tariyxı
redaktorlawQaraqalpaqstan Respublikası tariyxı hám mádeniyatı mámleket muzeyiniń kórgizbesi dáslepki márte 1929 jıl Qaraqalpaqstan Respublikasınıń birinshi paytaxtı Tórtkúl qalasında dúzildi. Bul muzeydi shólkemlestiriwde aktiv xızmet kórsetken insanlar E. Dosnazarov, G. Ubaydullaev, N. v. Torchinskaya, N. Baskakov, Q. Ayimbetovlar boladı. Ámiwdáryanıń suwınıń tasıp ketiwi nátiyjesinde muzey 1944 jıl Nókis qalasına kóshirilgen. Sol dáwirlerde muzeyge kelgen Ózbekstan Pánler Akademiyası Prezidenti, akademikalıq T. N. Quran oqıwshı -Niyozov baslıqlıǵında akademikalıq Oybek (Muso Toshmuxamedov), akademikalıq v. vohidov sıyaqlı Ózbekstannıń bir topar ilimpazlar hám Rossiya mámleketinen sapar shólkemlestirgen ilimpazlar S. P. Tolstov menen T. A. Jdankolar ózleriniń muzeyden alǵan kóz qarasların jazıp qaldırǵan. 1959 jılı Ózbekstan Pánler Akademiyası Qaraqalpaqstan filialı shólkemleskennen keyin muzey filial ıqtıyarına ótkeriledi. 1965 jılı muzey qala orayında jaylasqan eki qabatlı bınaǵa kóshiriledi. Muzey kollektsiyasida zergerlik, arxeologiya, ónermentshilik, ámeliy kórkem óner, tábiyaat, XX ásirge tiyisli bolǵan maǵlıwmatlar, Qaraqalpaqstanda Aral buyida dóretiwshilik etken súwretshilerdiń suwretleytuǵın kórkem óner dóretpeleri saqlanadı.
Ózbekstan Respublikası Ministrler mákemesiniń 2017 jıl 11 dekabr degi 975-sanlı sheshimine tiykaran muzey Qaraqalpaq úlketanıw muzeyi atınan Qaraqalpaqstan Respublikası tariyxı hám mádeniyatı mámleket muzeyi atına ózgertirildi. Sonıń menen birge bul qarar tiykarında Moynaq rayonı “Ekologiya” muzeyi hám Ellikqala rayonı “Arxeologiya” muzeyleri filial retinde engizildi. Qaraqalpaqstan Respublikası tariyxı hám mádeniyatı mámleket muzeyi filialı Moynaq rayonı ekologiya muzeyi 1980 jılı islengen, dáslep muzey fondında sanaqlı eksponatlar bolıp, búgingi kunga kelip muzey fondı jańa eksponatlar menen bayıtıp kelinip atır.
Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2017 jıl 28-fevral daǵı “Qaraqalpaqstan Respublikası Moynaq rayonın 2017-2018 jıllarda ekonomikalıq rawajlandırıw hám xalqı bandligini támiyinlewge tiyisli qosımsha ilájlar tuwrısında”gi PQ-2803-sanlı sheshimi tiykarında Moynaq rayonı hám Aral teńizi átirapında turistlerdi keń tartıw, sonıń menen birge onıń uzaq ótmishdegi tariyxı, tábiyaatı hám odaǵı haywanant hám ósimlik dúnyası, aymaq xalqınıń úrip ádetlerin muzey ekspozitsiyasi arqalı keń jáámátshilikke jetkiziw maqsetinde muzeydiń jańa imáratı qurıp piykerildi.
Muzeydiń jańa Kontseptsiyası islep shıǵılıp, ekspozitsion kórgezbe zalı shólkemlestirilip, usı jıldıń 20 -oktyabr kúni Ózbekstan Respublikası ministrler Mákemesiniń 2018 jıl 6 oktyabr degi 07/1-426 -sanlı bayanı tiykarında “Aral balıqlarınan 99 túrli taǵam” xalq aralıq gastronomik festivali sheńberinde Qaraqalpaqstan Respublikası tariyxı hám madaniti mámleket muzeyiniń filialı Moynaq rayonındaǵı “Ekologiya muzeyi” ashılıw ma'rosimi bolıp ótti.
Házirde muzey fondında jámi 300 ge jaqın eksponat bolıp, muzeydiń kórgezbe zalı arqalı kelgen tamashagóyler Aral teńiziniń ótken zamanı hám bugingi ómiri haqqında, flora hám faunasi, Muynoq rayonında balıqshılıqtıń rawajlanǵanı, Balıq konserva zavodı iskerligine tiyisli foto taxtalar, rangtasvirchi súwretshiler “Aral Kúyshisi” dep belgili F. Yu. Madgazin hám R. Matevosyan dóretiwshiliklerine tiyisli dóretpelerdi kóriwi múmkin. Qaraqalpaqstan Respublikası tariyxı hám mádeniyatı mámleket muzeyi Ellikqal'a rayonı filialı 1989 jılı Qaraqalpaqstan Respublikası úlketanıwlıq muzeyi bólimi retinde islengen. Búgingi kúnde muzey ekspozitsiya zalidan Topıraqqala, Ayazqala, Gúldirsinqala sıyaqlı tariyxıy esteliklerden tabılǵan 3000 den zıyat áyyemgi Xorezm hám Qaraqalpaqstan tariyxına tiyisli kem ushraytuǵın eksponatlar, jergilikli xalıqlar etnografıyası hám ámeliy kórkem ónerine tiyisli buyımlar orın alǵan. Ózbekstan Respublikası ministrler Mákemesiniń 2017 jıl 11 dekabr degi 975-sanlı sheshimine tiykarınan Ellikqaıa rayonı “Arxeologiya” muzeyi Qaraqalpaqstan Respublikası tariyxı hám mádeniyatı mámleket muzeyinin filialı etip tayınlandi. Házirgi kúnde muzeyde 2500 den aslam eksponat bar.
Muzey kolleksiyasi
redaktorlawQaraqalpaqstan Respublikası tariyxı hám mádeniyatı mámleket muzeyi ekspozitsiya zalı arxeologiya, etnografıya, tábiyaat hám jańa tariyx bólimlerinen ibarat. Etnografıya bóliminiń ekspozitsiya zalda qaraqalpaq halqining milliy kiyimleri, taqinshoqlari, otaw bezew buyımları, milliy asbap asboplar hám otning bezew buyımları ekspozitsiyaga qoyılǵan. Qaraqalpaq halqining zergerlik buyımları ayrıqshalıǵı menen ajralıp turadı. Olar gúmisten, qımbat bahalı pıruza hám marjanlar menen bezetilgen.
Arebek - murın bólegine taǵılatuǵın taǵınshaq bolıp, domalaq formaǵa iye. Qalıń altın yamasa gúmis simnan soǵılıp, ortasında spiral tárizli sımnan islengen jalǵawshı bolıp, mayda sharikler hám túrli kólem degi monshaqlar menen bezetilgen. Bul taǵınshaqtı hayallar kóbinese murınnıń oń bólegine taǵıp júrgen. Zergerlik buyımları arasında eń ataqlıları «Sırǵalar», sebebi olar barlıq hayallardıń kúndelik bezew buyımları bolǵan hám olar hár qıylı kórinisler menen ajralıp turǵan. Sırǵalar óz formasına qaray túrlerge bólingen.
Sheńberli sırǵa - uzın shınjırǵa iyeligi menen ajralıp turǵan. Shınjır bir sırǵanı ekinshisi menen baylanıstırıp turǵan hám eki qulaqqa shınjırın iyek astından ótkerilgen kóriniste taqǵan. Shınjır tiykarınan romb kórinisindegi aspa bezewlerden, ayırım jaǵdaylarda bolsa japıraqshalar hám mayda sharikler ibarat bolǵan. Bunday sırǵalardı jası tolıw jasına jetken qızlar 12 jastan baslap turmıs qurǵanlarına shekem taǵıp júrgen. Turmıs qurǵan soń bolsa, shınjırı alıp taslanıp, sırǵanıń ózi taǵıp júrilgen. Xaykel - gúmisten túrli sırtqı kórinislerde islengen kӯkrakka taqiladigan bezew buyımı esaplanadi. Ol xar qıylı reńli, jalpaq forma daǵı taslar (serdelik, marjan), mayda gúmis shınjırlar, quwırshaqlar menen bezetilgen. Olardı ádetde, turmısqa shıqpaǵan qızlar, geyde bolsa jas kelinshekler perzentli bolǵanına shekem taqǵan.
Xaykel - quramalı konfiguratsiyanıń joqarı bóleginen hám shınjırlar, plitalar, japıraq formasındaǵı marjanlardı hám qońırawlardan ibarat tegis tós bezewleri. Joqarı dızbek bólekte Qurannan úzindiler yamasa sıyqırshılıqlar ushın sumka bar edi. Korpustıń old tárepinde karnelian yamasa qızıl aynalı úshten beske shekem bálent ramkalar bar. Háykeldiń joqarı bólegi joqarıǵa hám tómenge egilgan jup shaqlar formasında qáliplesken. Xaykel óziniń tiykarǵı formaların áyyemgi dáwirlerde alǵan, biraq ol xalıqtıń materiallıq ómirinde turaqlı saqlanıp qalǵan. Áyyemgi kesteshilik penen baylanısqan bul bezew qaraqalpaq xalqiniń qáliplesiwi dáwirinde qaraqalpaqlarǵa aylanıp, búgingi kúnde qaraqalpaq milliy dástúrlerinediń ayriqsha tımsalı bolıp qalıp atır.
Qos bilezik - gúmisten jasalǵan juftlangan hayallar bilezikleri. Olardıń maydanı eki bólekke bólingen, hár birinde bir neshe karnelian qosımshaları bar. Bileziklerdiń tishli úshleri jabıq emes. Hár bir bilezikke eki halqa shınjırlar menen biriktirilgen, olar da úlken karnelian menen oralǵan.
Kiymeshek - qaraqalpaq hallarınıń ózine tán kiyimleriniń biri bolıp, onı hayallar turmısqa shıqqannan soń bir ómir kiyiwgen. Qaraqalpaqlarda kiymeshektiń eki túri bolıp, bular aq kiymeshek - jası úlken hayallar bas kiyimi hám qızıl kiymeshek - jas hám orta jas hayallar kiyimi. Qızıl kiymeshek - ayrıqsha bas jabınshıǵı bolıp, júz bólegi ashıq qaldırıw ushın kesik bar. Ol jipek yamasa yarım jipek gezlemeden (shıbınyi, kem jaǵdaylarda qızıl maqpal ) tikilgan úlken tórtmuyush - arqa bólekten hám de astınǵı (quyrıq) bólegi - quyrıq dan ibarat. Qırlarında qızıl hám qara gezlemege reńli sabaqlar járdeminde geometriyalıq naǵıslar salınǵan shınjır kesteler tigilgen. Astınǵı eki qaptal tárepinde islengen bunday naǵıslı qatarlar qıp-qızıl hám jasıl jipekten islengen shashaqlar menen juwmaqlanadı. Kiymeshekniń aldınǵı bólegi - kiymeshek aldı - kesik úshmúyeshlik formasında bolıp, moyın hám tós salasın bekitip turadı. Júz bóleginde qızıl gezlemeden (qızıl ushig'a) úlken tesigi bolıp, júz bólegi ashıq qaldırılǵan. Kiymeshektiń bul bólegi kestege júdá bay bolıp esaplanadı. Tós bóleginde, úshmúyeshlik ortasında onıń eki qaptal tárepindegi tarmaqları boylap sozılǵan qara gezlemege gorizontal jóneliste geometriyalıq hám shınjır tigiwli naǵıs túsirilgen. Keste pútkilley aldınǵı bólegin hám júz bólegindegi kespe átirapların qaplap alǵan.
Jegde - qaraqalpaq hayallarınıń jeńil hám shıraylı kiyimlerinen esaplanadı. Jegdeniń jeńleri uzın bӯlib, ol qulga kiyilmay, bir-birine baylanısatuǵın sabaqları menen biriktirilip, keyin basıp taslanadı. Jegde eki reńde bolıp, qızlar hám jas kelinler jaǵa bólegi kestelengen qızıl reńli jipek jegde kiygen bolsa, úlken jas daǵı hayallar aq reńli jegde kiygen. Bunday jegdeler aq reńli paxta yamasa boz gezlemesine jipek sabaqlar járdeminde geometriyalıq naǵıslar túsiriw arqalı bezelip, kesteli jegde dep te júrgizilgen. Aq jegde qaraqalpaq hayallarınıń salıstırǵanda áyyemgi kiyimi bolıp, qaptal tárepleri keń pishimge iye. Aq jegdege hesh qanday zergerlik bezew buyımları taǵılmaydı. Jaǵası óz aldına bólek kestelenedi. Aq jegdeniń ózine tán naǵıs kestelew usılı bolıp, aq reńge sáykes keletuǵın qızıl, sarı, jasıl, bawır reń túrdegi sabaqlar menen kestelenedi.
Kók kóylek - Qaraqalpaq xalıq tıgıwshı hayallıq óneriniń ájayıp úlgilerinen biri. Ol kelinchak tӯy lipası yamasa jas hayaldıń bayram -bayramlar libası esaplanadı. Kok koylek xalıq arasında «Boyaw kóylek» dep te júritiledi. Naǵısları jaǵadan baslanıp, kӯylakning old bólegi etagiga hám eki jeńiniń tómenige shekem kestelengen. Teńiz arqalında jasaǵan hám úlkelerden ernek-ádirlerge kӯchib kelgen adamlar kok koylek naǵısların «sovut naǵıs» dep ataydılar. «Sawıp naǵıs» termini qaraqalpaqlardıń áke-babaları Aral teńizi bӯyida jasaǵan sak-massagetler bolǵanlıǵı sebep, bul xalıqtıń hayalları da atqa minip, jigitler qatarı dushpanǵa qarsı sawashlarda qatnasqan. Sol sebep sawashlarda sawıp kiygen qızlardıń jawıngerligine, márdligine baǵıshlap kók kóylekdegi naǵıs atı «sawıt naǵıs» dep atalǵanı biykarǵa emes. Bunıń mısalı retinde «Qırıq qız» dástanın keltiriw múmkin. Kók koylek ayrıqshalıǵı menen basqa kiyimlerden ajralıp turadı. Ol kók reńge boyalǵan paxta matosidan tikilgan. Kóylektiń aldınǵı bólegi tolıqlıǵınsha kestelengen. Kók kóylekdegi naǵıslardıń jaylasıwı ulıwma reńler sheshimi sıyaqlı qatań qaǵıydaǵa aynalǵan. Tómenden joqarıǵa tárep, tós tarawına shekem haywan shaqları hám romb kórinisindegi naǵıslar vertikal jóneliste jaylastırılıp (“terek naǵıs”), ájayıp kompozitsiya payda etedi. Astınǵı bóleginde uzın sırǵanı esletiwshi súwret bolıp, bul “sırǵa naǵıs” dep ataladı.
Arxeologik ekspediciyalarda Áyyemgi Xorezm mákan-jaylarınıń kutá qımbatlı miyrasları hám maketlari tabılǵan. Atap aytqanda, bunnan 2500 jıl aldın Sultan wáyis tawları tasları arasından oyıp islengen qoshqar shaqlı, biraq adam júzli haywan túsindegi tastan jasalǵan kapitel tabılǵan.
.jpg)
Kapitel - Qaraqalpaqstan Respublikası tariyxı hám mádeniyatı mámleketlik múzeyi arxeologik kollektsiyasınıń kem ushraytuǵın eksponatlarınan biri bolıp tabıladı. 1966 jılda Nókis qalasınnan qublada 81 km uzaqlıqtaǵı, Nókis-Tórtkúl avtomagistralınan 400 m shıǵısda Sultan wáyis taw dizbeginen eki baraban ústinleri hám eki kapitel tabılǵan. Kapitel kúlreń, mayda dánli marmardan haywan formasında, ayaqları astına kishi quyrıqları tiqilib jatqan hám adam júzi sıyaqlı qurılǵan. Bul tabılǵan zatlardıń barlıǵı eramızǵa shekemgi v-IV ásirlerge tiyisli.
Bronza quyma ıdıs (eramızǵa shekemgi vI - v ásirler). Bronza qazon haywanlardıń ayaqlarına uqshash ush ayaqta, onıń dástesi at formasında jaratılǵan. Onı Qaraqalpaqstan Respublikası Yellikqala rayonındaǵı Burli hám Topıraq qala xalıq punktleri aralıǵındaǵı gidrogeologiya qıdırıw toparı jumısshısı A. Taubaev taptı.
Muzeyde Aralboyınıń áyyemgi haywan hám ósimliklerdiń toshga aynalǵan qaldıqları, kemde-kem ushraytuǵın hám joǵalıp ketken qus hám haywanlar dıń postınları usınıs jetilgen. Muzeydiń tábiyat bólimindegi “Sońǵı Turan jolbarısı” kórgizbesi tabılmas eksponat ekenligi menen ajralıp turadı. Turan jolbarısı XX -ásir baslarında regionda keń tarqalǵan haywanlardan biri bolǵan. Sebebi bul dáwirde Ámiwdárya hám basqa kóplegen kanallar boyındaǵı tıǵız hám bálent qamıslı toǵaylar, kólde jasawshı haywanlar hám balıqlar ushın ájayıp shárayat jaratqan. Faunamızdaǵı Turan jolbarıslarınıń joq bolıp ketiwiniń tiykarǵı sebepleri jasaw jaylarınıń keskin qısqarıwı, azıq-túlik rezervleriniń azayıwı hám hár 12 jılda júdá kem tuwılıwı bolıp tabıladı. Eń aqırǵı Turan yulbarsi 1980 jılda muzeyge tapsırılǵan. Ol taksidermist M. Zaslavskiy tárepinen tórt jıl ishinde tiklendi.
Ádebiyatlar
redaktorlaw- G. Kamalova. Gөzzal үlke.- Nókis, 1986.- B. 28
- Z. I. Kurbanova. Karakalpakskiy kostyum: Traditsii i novatsii. — 2021.
- T. A. Jdanko. Etnografıya Karakalpakov XIX-nachalo XX veka. — Izdatel'stvo «Fan», Tashkent, 1980.
- Худайбергенов А.Х Тлепов Б.С, Сапарова Ш.С. Государственный краеведческий музей Каракалпакстана / Спец редактор А.С. Ефремов Редактор А.Ажиниязов Художник И. Кыдыров Худ.редактор У Ережепов Техн редактор Б Насыров Корректор К. Аýезова. — Каракалпакстан: Государственный музей Р.К, 1992. — С. 3. — 96 с. — ISBN 5-8272-1178-8.