Qarapapaxlar
Qarapapaxlar yamasa Terekeme[1] (ázerbayjansha: Qarapapaqlar, Tərəkəmələr; túrkshe: Karapapaklar, Terekemeler) — túrkiy xalıq bolıp, tiykarı Ázerbayjan hám Túrk tilleri menen bekkem baylanıslı batıs oguz tili esaplanǵan qarapapax tilinde sóylesken. Házirgi kúnde qarapapax tilin tiykarınan ázerbayjan hám túrk tilleri sıǵıp shıǵarǵan.
| Qarapapaxlar Qarapapaqlar, Tərəkəmələr | |
|---|---|
  Rossiya imperiyası dáwirindegi ashılıwlardaǵı qarapapaxlar | |
| Eń kóp tarqalǵan aymaqları | |
 Ázerbayjan |
400 000 |
 Gruziya |
300.000 |
 Túrkiya |
200.000 |
 Daǵıstan |
130.000 |
 Iran |
54.600 |
| Tilleri | |
| Negizgi qarapapax tili, házirde tiykarınan ázerbayjansha (Batıs dialekt), túrk tili, parsı hám rus tilleri | |
| Dini | |
| Islam (Sunna hám Shia) hám Ali-Illahizm | |
| Etnikalıq toparları | |
| Ázerbayjanlılar, túrkler hám basqa túrkiy xalıqlar | |
Orta ásirlerde basqa túrkiy tilde sóylesiwshiler hám mangol kóshpelileri menen birgelikte Batıs Aziyaǵa kóship ótkennen keyin, qarapapaqlar Gruziyanıń shıǵıs bólegindegi Deped dáryası boyında (házirgi Gruziya-Armeniya shegarası boylap) jaylasadı. 1828-jılda Iran menen Rossiya ortasında Túrkmenchay shártnaması dúzilgennen keyin olar Qajar Iranına, Osmanlılar imperiyasına kóship ótken. Rossiya imperiyası quramında qalǵan qarapapaqlar patsha xalqı sanında bólek topar retinde kórilgen. Sovet Awqamı bar bolǵan dáwirde qarapapaqlar ázerbayjanlar tárepinen materiallıq hám til tárepinen assimilyaciya etilgen hám olar 1959 hám 1970-jıllardaǵı sovet diziminde “Ázerbayjanlılar” dep esaplanǵan. 1944-jılda Sovet Awqamındaǵı qarapapaqlar ǵalabalıq túrde Sovet Orta Aziyasına súrgin etilgen.
Qarapapaxlar dástúrge kóre, sunniyler, shialar hám Ali-illohizm tárepdarları bolǵan. Sovet Awqamı etnografiyasına tiyisli sońǵı batıs etnografiyalıq dóretpelerge kóre, 1980-jıllarda qarapapaqlardıń kópshiligi Túrkiya, Iran, Sovet Orta Aziyası (birinshi náwbette, Ózbekstan SSR) hám Kavkaz sovet respublikalarında (birinshi náwbette, Gruziya SSR hám Armeniya SSR) jasaǵan.
Atalıwı redaktorlaw
Qarapapax oguz túrkiylerinde “qara qalpaq” dep awdarma etiledi[2]. Qarapapaxlar geyde Terekeme[3] yamasa Tarakama (arabsha تراكمة, túrkmenler ushın kóplik túri - dástúriy túrde hárqanday túrkiy kóshpeli xalıq ushın isletiletuǵın termin) dep ataladı.
Tili redaktorlaw
Qarapapaxlar dáslep ózleriniń batıs oguz tilinde sóylesken, bul til batıs oguz bólimine kiredi hám ázerbayjan hám túrk tilleri menen bekkem baylanıslı[4][kommentariy 1]. Sovet Awqamınıń Gruziya SSRda bul til kóbinese ázerbayjan tili menen aralasıp ketken[4]. Sovet Awqamındaǵı assimilyaciya procesi menen uqsaslıqlarǵa iye bolǵan Túrkiyada qarapapaqlar endi ózleriniń túrkiy tillerinde sóylespey, pútkilley túrk tiline ótken[4][kommentariy 2]. Brent Brendemoen Túrk-Iran baylanıs aymaqlarında: tariyxıy hám lingvistikalıq ózgeshelikler shıǵarmasında Qarapapaqlardıń (basqalar qatarında, Terekeme de) házirgi zamanda Túrkiyanıń shıǵısınan kóshiwi, Sivastaǵı Kangalǵa shekem bolǵan shet aymaqlarǵa parsı dawıslı arabshadan ózlestirilgen sózlerdi alıp keliwine sebep bolǵan[6].
Dástúriy ekonomikası redaktorlaw
Qarapapaxlar dástúriy túrde qoy baǵıw hám ayırımları dıyxanshılıq penen de shuǵıllanǵan[4].
Derekler redaktorlaw
- ↑ Ercilâsun, Ahmet Bican. Kars ili ağızları: ses bilgisi (tr), 1983 — 44 bet.
- ↑ Bournoutian 1992, s. 50.
- ↑ Andrews, Peter. Ethnic Groups in the Republic of Turkey, 2002 — 75–77 bet. ISBN 978-3895003257.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 Barthold & Wixman 1978, s. 627.
- ↑ Bournoutian 2017, s. 331 (note 28).
- ↑ Brendemoen 2006, s. 231 (note 6).
Kitap derekleri redaktorlaw
- Akiner, Shirin. Islamic Peoples Of The Soviet Union. Kegan Paul International, 1983.
- van Donzel, E., ed (1978). "Ḳarapapak̲h̲". Encyclopaedia of Islam. Volume IV: Iran–Kha (2nd ed.). Leiden: E. J. Brill. OCLC 758278456. https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/karapapakh-SIM_3922?s.num=4&s.f.s2_parent=s.f.book.encyclopaedia-of-islam-2&s.q=azeri.
- Bennigsen, Alexandre; Wimbush, S. Enders. Muslims of the Soviet Empire: A Guide. C Hurst & Co Publishers Ltd, 1986.
- Bournoutian, George. From the Kur to the Aras: A Military History of Russia's Move into the South Caucasus and the First Russo-Iranian War, 1801-1813. Brill, 2021.
- Bournoutian, George. The Khanate of Erevan Under Qajar Rule, 1795-1828. Mazda Publishers, 1992.
- Bournoutian, George (2017). "The Population of the South Caucasus according to the 1897 General Census of the Russian Empire". Iran and the Caucasus 21 (3): 324–340. doi:10.1163/1573384X-20170307.
- Brendemoen, Brent. Turkic-Iranian Contact Areas: Historical and Linguistic Aspects. Harrassowitz Verlag, 2006.
- Minorsky, V. (1997). "Suldūz". In Bosworth, C. E.. Encyclopaedia of Islam. Volume IX: San–Sze (2nd ed.). Leiden: E. J. Brill. ISBN 978-90-04-10422-8. https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/*-SIM_7169.
- An Ethnohistorical Dictionary of the Russian and Soviet Empires. Greenwoon Press, 1994.
- Rabi, Uzi; Ter-Oganov, Nugzar (2012). "The Military of Qajar Iran: The Features of an Irregular Army from the Eighteenth to the Early Twentieth Century". Iranian Studies 45 (3): 333–354. doi:10.1080/00210862.2011.637776.
- Tsutsiev, Arthur. Atlas of the Ethno-Political History of the Caucasus. New Haven: Yale University Press, 2014.
- Wixman, Ronald. Peoples of the USSR: An Ethnographic Handbook. M.E. Sharpe, 1984.
Esletpeler redaktorlaw
- ↑ The second edition of the Encyclopaedia of Islam mentions that it is close to both "Āzerī and the Turkish of Turkey".[4] The historian George Bournoutian only mentions that it is "close to present-day Azeri-Türki".[5]
- ↑ The full switch to Turkish by the Karapapakhs in Turkey was already reported by the second edition of the Encyclopaedia of Islam.[4]