Massagetler

Massagetler — Ámiwdáryanıń oń jaģindaģi keń paytax átirapta hám Aral boyi jerlerinde júdá áyem zamanlardan baslap mákan basqan massagetler qáwimleri ó'zleriniń kúshli awqamin dúzgen edi. Massagetler—jawinger, erkinlikte jasawdi qáleytuģin, ó'zlerinin ana jurtiniń azatliģi ushin jan beriwge tayarturatuģin xaliq bolģan.Massaget qáwimleri tuwilģan perzentleri kim boliwina, yaģniy ól ul ma, qiz ba óģan qaramastan, ólardi Watandi qorģawģa tayar turiw ruwxinda tárbiyalaģan. óniń bir misali retinde Tumaristiń er júrek, batirliģin ko'rsetetúin joqaridaģi waqiyani aytsaq boladi.Massagetler awqamina kirgen xaliqlardiń ishinde sol zamandaģi xorezmlikler hám ólar menen jaqsi múnásibette bolģan qońsilari amyurgiya saklari, derbikler, osiylar, toxarlar (daxlar) hám basqa da bir qatar qáwimler edi. Bul awqamda Xorezmnin’ órni úlken edi

Tarıyx

S. P. Tolstov massaget qáwimleri awqamin basqarģan, tariyxta ati málim wákillerinen Saksafar, Omarg hám Tumarislerdi atap ko'rsetken. ól Tumaristi derbiklerdin’patshasi bolģan dep aytsa, Saksafardi Siyavushlar áwladinan shiqqan Xorezm patshasi Shawshafar boliwi itimal degen pikir júritken. Usi pikirge súensek b.e.sh. VI ásirde áyemgi Xorezm mámleketleriniń eń dáslepki patshalariniń biri Saksafar bolģan dep aytamiz. Qaraqalpaqstan aymaģindaģi áyemgi mámleket Xorezm mámleketi haqqi’nda isenimli jazba derekler bar. ól dereklerde b.e.sh. VII-VI’ ásirlerde Xo rezmnin’ pútin aymaģinda, kelip shigisi boyinsha irani etnikaliq toparģa jatatuģin qáwimler hám xaliqlar jasaģanligi aniqlanģan. ólar: sogdiyanalilar, bakriyalilar, margiyalilar,xorezmliler, parfiyalilar, saklar, massagetler hám basqada xaliqlardan quralģan hár qiyli qáwimler bolip esaplanadi. órta Aziyadaģi diyqanshiliq penen shuģillaniwshi xaliqlardin’ ishinde sogdiyanalilar hám xorezmliler san jaģinan anaģurlim ko'pshilikti quraģan. ólardin’ mádeniy rawajlaniw dárejesi de ó'zleri menen qońsilas basqa xaliqlardan anaģurlim joqari bolģan. Orta Aziyadaģi ótiriqshi úlken xaliqlardiń biri-xorezmliler bolģan. ólar ámiwdaryanin’ tomengi aģisinda ónin’ eki boyin jaģalap jasaģan. Atı atalģan xaliqlardiń barli’ģiniń da ó'mir-tirishiligi órta Aziyadaģi eń iri dáryalar—ámiwdárya hám Sirdárya menen tábiyiy túrde baylanisli bolģan. órta Aziyadaģi ко’shpeli sharwa xaliqlardiń ishindegi eń irileri sakmassaget qáwimleri edi.Al qul ielewshilik dúzimi dáwirinde bul átirapta jasaģan xaliqlar hám ólarģa húkim súrgen mámleket haqqinda qisqa bolsa da jazba maģliwmatlar ushirasadi. Alimlar temir dáwirindegi xaliqlar qul ielewshilik dúzimi dáwirinde de jasaģan dep tastiyiqlap ótir. ólar saklar hám massagetler dep atalģan. Bul házirgi Qaraqalpaqstanda jasap atirģan jergilikli xaliqlardiń eń dáslepki ati belgili ata-babalariniń wákilleri bolip esaplanadi.Massagetler ámiwdaryanin’ jaģalawlarindaģi jerlerden baslap tap Sırdáryaģa shekemgi araliqlarda sahralarda jasaģan. Sirdaryanin’ shiģisi hám arqa shiģisi saklardin’ mákani bolģan. B.e.sh. VI-V ásirlerde ahamoniylik jaziwlarda saklardin’ u’sh qáwim birlespeleri bolģanli atalip ó’tiledi: Saka-tigraxawda, Saka-tiya-tara-darayya, Saka-xawmavaraka.

Mádeniyat

Joqarida aytilģan iri qáwimlerden basqa áyemgi dereklerdiń ishinde skifler, saklar hám massagetler dep esaplaniip júrgen ko'plegen qáwimlerdiń atlari’ belgili. órtaAziyaniń diyqanshiliq jerlerinde (oazisinde) xorezmliler, baktriyalilar, sogdiyanalilar hám parfiyanlar jasaģan. Al ólar jasaģan rayonlardiń átiraplarinda daylar, parnalar, apasiyaklar, derbikler, toxarlar, assiyler hám awgasiyler mákan etken.Ilimpazlardiń boljawlari boyinsha Saka-tiya-tara-darayya, —«Dáryaniń yamasa teńizdiń arģi jaģindaģi saklar» hám basqa da joqarida ati atalģan qáwimlerdiń qaraqalpaqlardiń ata-tegine qatnasi bar. ásirese apasiakiar

Rawajlanıwı

qaraqalpaq xalqiniń qáliplesiwindegi áyemgi quram bolekleri (komponentler) bolģan.áyemgi Xorezm mámleketinin’ siyasiy, mádeniy tariyxi Qaraqalpaqlardin’ aymaģinda jasaģan qawimler menen baylanisli bolģan. ólar Aral teńizi boyindaģi saklardin’ Balandi, Shirik-rabat hám Babish mulla esteliklerinin’ mádeniy qatlamlarinan tabilģan.

Derek

Qaraqalpaqstan tarıyxı 2016 6-klass sabaqlıģı