Qaraqalpaqsha Wikipedia

Kompyuter apparatlıq támiynatı

Kompyuter apparatlıq támiynatı (ingl. Computer hardware) ‒ kompyuterdiń fizikalıq bóleklerin óz ishine aladı, mısalı, oraylıq processor blogı (CPU), operativ yad (RAM), tiykarǵı plata, kompyuter maǵlıwmat saqlaw qurılması, grafikalıq karta, dawıs kartası hám kompyuter korpusı. Ol sırtqı (tiykarǵı) qurılmalardı da óz ishine aladı, mısalı, monitor, tıshqansha, klaviatura hám dinamikler.[1]

PDP-11 CPU platası

Kerisinshe, programmalıq támiynat - bul apparatlıq támiynat tárepinen saqlanıp hám orınlanatuǵın jazba kórsetpeler toplamı. Apparatlıq támiynat óziniń atın ózgerislerge qattı yamasa qatań bolǵanı ushın alǵan, al programmalıq támiynat bolsa jumsaq, sebebi onı ózgertiw ańsat.

Apparatlıq támiynat ádette hár qanday buyrıqtı yamasa kórsetpeni orınlaw ushın programmalıq támiynat tárepinen basqarıladı. Apparatlıq hám programmalıq támiynattıń birikpesi qollanıwǵa jaramlı esaplaw sistemasın payda etedi, biraq tek apparatlıq támiynattan ibarat basqa sistemalar da bar.

Tariyxı

Dáslepki esaplaw qurılmaları áyyemgi abakustan da quramalıraq bolıp, olar XVII ásirge tiyisli. Francuz matematigi Blez Paskal tisli dóńgeleklerge tiykarlanǵan qosıw hám alıw múmkin bolǵan qurılmanı oylap taptı hám shama menen 50 modelin sattı. 1676-jılǵa kelip Gotfrid Leybnic tárepinen basqıshlı esaplawshısın oylap tabıldı, ol bóliw hám kóbeytiw ámellerin de orınlay alatuǵın edi. Sol dáwirdegi islep shıǵarıw múmkinshilikleriniń sheklengenligi hám dizayndaǵı kemshilikler sebepli, Leybnictiń esaplawshısı júdá funkcional emes edi, biraq usıǵan uqsas qurılmalar (Leybnic dóńgelegi) 1970-jıllarǵa shekem qollanılıp keldi.[2] XIX ásirde inglis Charlz Bebbidj ayırmashılıq mashinasın, yaǵnıy astronomiyalıq maqsetler ushın kóp aǵzalılardı esaplaytuǵın mexanikalıq qurılmanı oylap taptı.[3] Bebbidj jáne de ulıwma maqsetli kompyuterdi proektlestirdi, biraq ol hesh qashan qurılmadı. Bul dizaynnıń kóp bólegi eń dáslepki kompyuterlerge kirgizildi: kirgiziw hám shıǵarıw ushın perfokartalar, yad, oraylıq processor blogına uqsas arifmetikalıq blok, hátte assembler tiline uqsas dáslepki programmalastırıw tili.[4]

1936-jılı Alan Tyuring hár qanday kompyuter túrin modellestiriw ushın universal Tyuring mashinasın islep shıqtı, bul arqalı hesh bir kompyuterdiń sheshim qabıllaw máselesin sheshe almaytuǵının dálilledi.[5] Universal Tyuring mashinası saqlanǵan programmalı kompyuterdiń bir túri bolıp, oǵan berilgen programmalıq kórsetpelerge tiykarlanıp, hár qanday Tyuring mashinasınıń (kompyuter modeli) operaciyaların qaytalay alatuǵın edi. Kompyuter programmaların saqlaw zamanagóy kompyuterleriniń jumıs islewinde gilt rol oynaydı hám kompyuterdiń apparatlıq támiynatı menen programmalıq támiynatı arasındaǵı baylanıstı támiyinleydi.[6] Bunnan da burın, XIX ásirdiń ortasında matematik Djordj Bul, Bul algebrasın oylap taptı - bul hár bir pikir yamasa haqıyqıy, ya jalǵan bolatuǵın logika sisteması. Házirgi waqıtta Bul algebrası házirgi zaman kompyuterleriniń apparatlıq támiynatın quraytuǵın integral sxemalardıń tranzistorları hám basqa komponentlerin modellestiretuǵın sxemalardıń tiykarı bolıp tabıladı. 1945-jılı Tyuring hesh qashan qurılmaǵan kompyuterdiń (Avtomatik Esaplaw Mashinası) dizaynın pitkerdi.[7]

 
Fon Neyman arxitekturasınıń sxeması

Usı waqıtta rele hám vakuumlı lampalardaǵı texnologiyalıq progress birinshi kompyuterlerdi jaratıwǵa múmkinshilik berdi. Bebbidjdiń dizaynına tiykarlanıp, rele kompyuterleri Bell Laboratoriyasında Djordj Stibic hám Garvard universitetiniń Govard Aykeni tárepinen jaratıldı, ol MARK I di islep shıqtı. Jáne de 1945-jılı, Pensilvaniya universitetindegi ENIAC proekti ústinde islep atırǵan matematik Djon fon Neyman kópshilik házirgi zaman kompyuterleri ushın úlgi bolǵan fon Neyman arxitekturasınıń tiykarın islep shıqtı.[8] Fon Neymannıń dizaynı oraylastırılǵan yadtı óz ishine aldı, ol hám maǵlıwmatlardı, hám programmalardı saqladı, yadqa birinshi gezekte kiriw múmkinshiligine iye bolǵan oraylıq processor blogı (CPU), hám kiriw hám shıǵıw (I/O) blokları bar edi. Fon Neyman maǵlıwmatlardı jiberiw ushın bir shinanı paydalandı, bul onıń programmalar menen maǵlıwmatlardı bir-birine jaqın jaylastırıw arqalı saqlaw máselesin sheshiwi sistemanıń ekewin bir waqıtta alıwǵa urınǵanda fon Neyman tıǵının payda etti - bul kóbinese sistemanıń ónimdarlıǵın shekleydi.

Kompyuter arxitekturası

 
Processor ónimdarlıǵınıń ósiwi (benchmarklar menen ólshengen),[9] 1978–2010

Kompyuter arxitekturası baha, tezlik, jetkiliklilik hám energiya nátiyjeliligi sıyaqlı hár qıylı maqsetler arasında basımlıqlardı belgilewdi talap etedi. Dizayner apparatlıq támiynat talapların hám kompilyatorlardan baslap integral sxemalardı proektlestiriwge shekem esaplaw texnikasınıń kóp túrli aspektlerin jaqsı túsiniwi kerek. Baha da óndiriwshiler ushın óz ónimlerin básekilesler usınıp atırǵan júdá uqsas tovarǵa qaraǵanda arzanıraq satıw ushın áhmiyetli sheklew bolıp qaldı. Payda normaları da tómenledi.[10] Hátteki ónimdarlıq artpaǵan jaǵdayda da, komponentlerdiń bahası waqıt ótiwi menen tómenlep baradı, sebebi jetilistirilgen óndiris usılları sapanı tekseriw basqıshında qabıllanbaǵan komponentler sanın azayttı.

Buyrıqlar toplamı arxitekturası

Eń keń tarqalǵan buyrıqlar toplamı arxitekturası (ISA) - kompyuterdiń apparatlıq támiynatı menen programmalıq támiynatı arasındaǵı interfeys - 1945-jılı fon Neyman tárepinen islep shıǵılǵan arxitekturaǵa tiykarlanǵan. Kóp sxemalarda esaplaw blogı menen kiris/shıǵıs sistemasınıń bólek kórsetiliwine qaramastan, ádette apparatlıq támiynat bólisiledi, esaplaw blogındaǵı bir bit onıń esaplaw yamasa kiris/shıǵıs rejiminde ekenligin kórsetedi. ISA-nıń keń tarqalǵan túrlerine CISC (kompleks buyrıqlar toplamı kompyuteri), RISC (qısqartılǵan buyrıqlar toplamı kompyuteri), vektor operaciyaları hám gibrid rejimleri kiredi. CISC mashinalarǵa kerek bolǵan buyrıqlar sanın azaytıw ushın úlkenirek ańlatpalar toplamın qollanıwdı óz ishine aladı. Tek bir neshe buyrıqlardıń jiyi qollanılatuǵının moyınlawǵa tiykarlanıp, RISC qosımsha ápiwayılıq ushın buyrıqlar toplamın qısqartadı, bul jáne kóbirek registrlerdi qosıwǵa múmkinshilik beredi. 1980-jılları RISC oylap tabılǵannan keyin, konveyerlew hám keshlewdi qollanıp ónimdarlıqtı arttırǵan RISC tiykarındaǵı arxitekturalar CISC arxitekturaların almastırdı, ásirese quwat sarpı yamasa orın boyınsha sheklewleri bar qollanıwlarda (mısalı, mobil telefonlarda). 1986-jıldan 2003-jılǵa shekem apparatlıq támiynat ónimdarlıǵınıń jıllıq ósiw páti 50 procentten astı, bul planshetler hám mobil qurılmalar sıyaqlı jańa esaplaw qurılmaların rawajlandırıwǵa múmkinshilik berdi. Tranzistorlar tıǵızlıǵı menen birge DRAM yadı, sonday-aq flesh hám magnit diskleri de eksponencial túrde qısqaraq hám arzanıraq boldı. XXI ásirde jaqsılanıw páti páseydi.[11]

XXI ásirde ónimdarlıqtıń artıwı parallellikti kóbirek paydalanıw arqalı ámelge asırıldı. Qollanbalar kóbinese eki jol menen parallellestiriledi: yamasa bir funkciya maǵlıwmatlardıń bir neshe tarawında birge isleydi (maǵlıwmat parallelligi), ya bolmasa hár qıylı tapsırmalar sheklengen óz-ara tásir etisiw menen bir waqıtta orınlanadı (tapsırma parallelligi). Parallelliktiń bul formaları hár qıylı apparatlıq támiynat strategiyaları arqalı ámelge asırıladı, sonıń ishinde buyrıq dárejesindegi parallellik (mısalı, buyrıqlardı konveyerlew), maǵlıwmat parallelligin ámelge asıra alatuǵın vektor arxitekturaları hám grafikalıq processor blokları (GPUlar), sonday-aq aǵım dárejesindegi parallellik hám soraw dárejesindegi parallellik (ekewi de tapsırma dárejesindegi parallellikti ámelge asıradı).[12]

Mikroarxitektura

Mikroarxitektura, kompyuter shólkemlestiriwi dep te ataladı, CPU dizaynı, yadro hám yadro baylanısı sıyaqlı joqarı dárejeli apparatlıq támiynat máselelerine tiyisli. Yadro ierarxiyası tezirek qatnas jasawǵa bolatuǵın (hám qımbatıraq) yadronıń CPU ǵa jaqınıraq jaylasıwın, al úlken kólemli saqlaw ushın ásterek, arzanıraq yadronıń uzaǵıraq jaylasıwın támiyinleydi. Yadro ádette baǵdarlamalardı maǵlıwmatlardan ajıratıw hám hújim etiwshiniń baǵdarlamalardı ózgertiw múmkinshiligin sheklew ushın bólinedi. Kópshilik kompyuterler baǵdarlamalar ushın adreslewdi ápiwayılastırıw ushın virtual yadronı qollanadı, operaciyalıq sistemanı virtual yadronı sheklengen fizikalıq yadronıń hár túrli tarawlarına sáykeslestiriw ushın paydalanadı.[13]

Salqınlatıw

Kompyuter processorları jıllılıq payda etedi, hám artıqsha jıllılıq olardıń islewine tásir etedi hám komponentlerge zıyan keltiriwi múmkin. Kóplegen kompyuter chipleri ózleriniń artıqsha qızıp ketiwinen saqlanıw ushın avtomatlı túrde óz ónimdarlıǵın páseytedi. Kompyuterlerde ádette artıqsha jıllılıqtı tarqatıw ushın mexanizmler boladı, mısalı, CPU hám GPU ushın hawa yamasa suyıqlıq salqınlatqıshları hám RAM sıyaqlı basqa komponentler ushın jıllılıq tarqatqıshlar. Kompyuter korpusları da kóbinese kompyuterden jıllılıqtı tarqatıwǵa járdem beriw ushın ventilyaciyalanǵan.[14] Maǵlıwmat orayları ádette pútkil oraydıń jumıs temperaturasın qáwipsiz saqlaw ushın quramalıraq salqınlatıw sheshimlerin qollanadı. Hawa menen salqınlatıw sistemaları kishkene yamasa eski maǵlıwmat oraylarında kóbirek ushırasadı, al suyıqlıq penen salqınlatıw batırıw (hár bir kompyuter salqınlatıwshı suyıqlıq penen qorshalǵan) hám tuwrıdan-tuwrı chipke (salqınlatıwshı suyıqlıq hár bir kompyuter chipine baǵdarlanǵan) qımbatıraq bolıwı múmkin, biraq olar nátiyjelirek.[15] Kópshilik kompyuterler ózleriniń salqınlatıw sistemasınan kúshlirek bolıwǵa mólsherlengen, biraq olardıń uzaq múddetli jumısı salqınlatıw sistemasınıń quwatınan asıp kete almaydı. Kompyuter ıssı bolmaǵan waqıtta ónimdarlıqtı waqıtsha arttırıwǵa bolsa da (taktlıq jiyilikti arttırıw), apparatlıq támiynattı artıqsha jıllılıqtan qorǵaw ushın sistema avtomatlı túrde ónimdarlıqtı tómenletedi yamasa zárúr bolǵanda processordı óshiredi. Processorlar da jıllılıqtı azaytıw ushın háreketsiz bolǵanda óshedi yamasa tómen quwat rejimine ótedi. Quwat jetkiziw hám jıllılıq tarqatıw apparatlıq támiynat dizaynınıń eń qıyın tárepleri bolıp, XXI ásirdiń basınan baslap kishirek hám tezirek chiplerdi rawajlandırıwdıń sheklewshi faktorı bolıp kelgen. Ónimdarlıqtıń artıwı energiya paydalanıwdıń hám salqınlatıw talabınıń sáykes ósiwin talap etedi.

Kompyuter apparatlıq támiynat sistemalarınıń túrleri

Jeke kompyuter

 
Jeke kompyuterdiń tiykarǵı apparatlıq támiynat bólekleri, sonıń ishinde monitor, ana plata, processor, operativ yadta saqlaw qurılması, eki keńeytiw kartası, quwat blogı, optikalıq disk diskovodı, qattı disk diskovodı, klaviatura hám tıshqansha
 
Arnawlı jıynalǵan kompyuterdiń ishki kórinisi: tómende jaylasqan quwat blogında óziniń salqınlatıw samallatqıshı bar

Jeke kompyuter - óziniń kóp tárepliligi hám salıstırmalı túrde arzan bahası sebepli eń keń tarqalǵan kompyuter túrleriniń biri.

  • Stol ústi jeke kompyuterleriniń monitor, klaviatura, tıshqansha hám kompyuter korpusı boladı. Kompyuter korpusında ana plata, maǵlıwmat saqlaw ushın turaqlı yamasa almalı-salmalı disk diskovodları, quwat blogı hám basqa da modem yamasa tarmaq interfeysleri sıyaqlı periferiya qurılmaları bolıwı múmkin. Stol ústi kompyuterleriniń ayırım modellerinde monitor hám klaviatura processor hám quwat blogı menen bir korpusta jaylasqan. Elementlerdi ayırım qoyıw paydalanıwshıǵa komponentlerdi qolaylı hám jaǵımlı etip jaylastırıw imkaniyatın beredi, biraq olardıń arasındaǵı quwat hám maǵlıwmat kabellerin basqarıwdı talap etedi.
  • Noutbukler kóshirip júriwge qolaylastırılǵan, biraq stol ústi kompyuterlerine uqsas isleydi. Olar tómen quwatlı yamasa kishkene ólshemli komponentlerdi paydalanıwı múmkin, bul usınday bahadaǵı stol ústi kompyuterine salıstırǵanda tómenirek ónimdarlıqqa alıp keledi.[16] Noutbuklerde klaviatura, displey hám processor bir korpusta jaylasqan. Korpustıń jıynalatuǵın joqarǵı qaqpaǵındaǵı monitor tasıw waqtında ekran hám klaviaturanı qorǵaw ushın jabılıwı múmkin. Tıshqansha ornına noutbuklerde sensorlı paneli yamasa kórsetiw tayaqshası bolıwı múmkin.
  • Planshetler - tiykarǵı kirgiziw qurılması sıpatında sensorlı ekrandı paydalanatuǵın kóshirip júriwge bolatuǵın kompyuterler. Planshetler ádette noutbuklerge qaraǵanda jeńil hám kishirek boladı. Ayırım planshetlerde jıynalatuǵın klaviaturaları bar yamasa sırtqı klaviaturalarǵa qosılıw múmkinshiligi bar. Noutbuklerdiń ayırım modellerinde alıp taslanatuǵın klaviatura bar, bul sistemanı sensorlı ekranlı planshet sıpatında konfiguraciyalawǵa múmkinshilik beredi. Olardı geyde 2-wi-1 winde alıp taslanatuǵın noutbukler yamasa planshet-noutbuk gibridleri dep te ataydı.[17]
  • Mobil telefonlar uzaq waqıt isleytuǵın batareya hám jeńil salmaqqa iye bolıwǵa, sonday-aq úlken kompyuterlerge qaraǵanda az funkcionallıqqa iye bolıwǵa arnalǵan. Olardıń hár qıylı apparatlıq támiynat arxitekturası bar, kóbinese antennalar, mikrofonlar, kameralar, GPS qurılmaları hám dinamiklerdi óz ishine aladı. Quwat hám maǵlıwmat baylanısları telefonlarǵa baylanıslı hár qıylı boladı.

Úlken masshtablı kompyuterler

 
IBM System z9 meynfreymı
  • Meynfreym kompyuter - bul ádette bólmeni toltıratuǵın hám jeke kompyuterden júzlegen yamasa mıńlaǵan ese qımbat bolıwı múmkin bolǵan ádewir úlken kompyuter. Olar húkimetler hám iri kárxanalar ushın úlken kólemdegi esaplawlardı orınlawǵa arnalǵan.
  • 1960-jıllar hám 1970-jıllarda kóbirek bólimler processlerdi basqarıw hám laboratoriya avtomatizaciyası sıyaqlı belgili maqsetler ushın arzanıraq hám arnawlı sistemalardı paydalana basladı. Minikompyuter, yamasa sóylesiw tilinde mini, - bul 1960-jıllardıń ortasında[18] islep shıǵılǵan hám IBM hám onıń tikkeley básekilesinen shıqqan meynfreym[3] hám orta ólshemli kompyuterlerge qaraǵanda ádewir arzan satılǵan kishirek kompyuterler klassı.
  • Superkompyuterler júzlegen million dollarǵa túsiwi múmkin. Olar qalqıwshı útirli arifmetika menen ónimdarlıqtı maksimallastırıwǵa hám orınlanıwı júdá uzaq waqıt (máselen, hápteler) alatuǵın paketli baǵdarlamalardı isletiwge arnalǵan. Parallel baǵdarlamalar arasındaǵı baylanıs zárúrligi sebepli, ishki tarmaqtıń tezligine áhmiyet beriw kerek.[19]
  • Qoyma (sklad) masshtabındaǵı kompyuterler - bul internet arqalı xızmet sıpatında baǵdarlamalıq támiynat (SaaS) penen birge payda bolǵan klaster kompyuterleriniń úlkenirek versiyaları. Olardıń dizaynı hár bir operaciya ushın shıǵındı hám energiya jumsawdı minimallastırıwǵa baǵdarlanǵan, sebebi qoyma hám onıń ishindegi kompyuterler 100 million dollardan artıq turıwı múmkin (kompyuterlerdi hár bir neshe jılda almastırıp turıw kerek). SaaS ónimleri ushın jumıs islewi áhmiyetli bolsa da, baǵdarlamalıq támiynat jumıs islewdegi kemshiliklerdi ótew ushın dúzilgen - superkompyuterlerden ayırmashılıǵı.[19]

Virtual apparatlıq támiynat

Virtual apparatlıq támiynat - bul apparatlıq támiynattıń funkciyasın tákirarlaytuǵın baǵdarlamalıq támiynat; ol kóbinese infrastruktura xızmet sıpatında (IaaS) hám platforma xızmet sıpatında (PaaS) qollanıladı.[20]

Engizilgen sistema

Engizilgen (sonday-aq: ornatılǵan; ingl. embedded system) sistemalar ózleriniń óndiriw quwatı hám bahası boyınsha eń kóp ózgeshelikke iye: 0.10 AQSH dollarınan da arzan bolıwı múmkin bolǵan 8-bitli processordan baslap, sekundına milliardlaǵan operaciyalardı orınlay alatuǵın hám 100 AQSH dollarınan qımbat turatuǵın joqarı dárejeli processorlarǵa shekem. Baha bul sistemalarda ayrıqsha áhmiyetli, dizaynerler kóbinese ónimdarlıq talapların qanaatlandıratuǵın eń arzan varianttı tańlaydı.[21]

Komponentler

Korpus

Kompyuter korpusı stol ústi kompyuter sistemasınıń kópshilik komponentlerin qamtıydı. Ol analıq plata, disk qurılmaları hám quwat blogı sıyaqlı ishki elementler ushın mexanikalıq qollaw hám qorǵawdı támiyinleydi, sonday-aq ishki komponentler ústinen salqınlatıwshı hawanıń aǵısın basqaradı hám baǵıtlaydı. Korpus jáne de kompyuter tárepinen nurlanatuǵın elektromagnit interferenciyasın basqarıw sistemasınıń bir bólegi bolıp, ishki bóleklerdi elektrostatikalıq razryadtan qorǵaydı. Úlken minara tárizli korpuslar bir neshe disk qurılmaları yamasa basqa periferiya qurılmaları ushın orın beredi hám ádette polda turadı, al stol ústi korpusları keńeytiw ushın azıraq orın beredi. Hámmesi-bir stildegi dizaynlar sol korpusqa qurılǵan video displeydi óz ishine aladı. Portativ hám noutbuk kompyuterleri qurılmanı soqqıdan qorǵaytuǵın korpuslardı talap etedi. Háweskerler korpuslardı túrli reńli jaqtılar, boyaw yamasa basqa ózgeshelikler menen bezewi múmkin, bul iskerlik korpustı modifikaciyalaw dep ataladı.

Quwat blogı

Kópshilik jeke kompyuterlerdiń quwat blokları ATX standartına sáykes keledi hám elektr rozetkasınan beriletuǵın 120 hám 277 volt aralıǵındaǵı ózgermeli toktı (AC) ádewir tómenirek kernewdegi tuwrı tokqa (DC) aylandıradı: ádette 12, 5 yamasa 3.3 volt.[22]

Analıq plata

 
Kompyuter analıq platası

Analıq plata kompyuterdiń tiykarǵı komponenti bolıp tabıladı. Bul integraciyalanǵan sxemaları bar plata bolıp, ol kompyuterdiń basqa bóleklerin, sonıń ishinde processor (CPU), operativ yad (RAM), disk qurılmaların (CD, DVD, qattı disk yamasa basqalar), sonday-aq portlar yamasa keńeytiw slotları arqalı qosılǵan hár qanday periferiya qurılmaların baylanıstıradı. Kompyuterdegi integraciyalanǵan sxema (IC) chipleri ádette milliardlaǵan kishi metall-oksid-yarım ótkizgishli maydan effektli tranzistorlardı (MOSFET) óz ishine aladı.[23]

Analıq plataǵa tikkeley bekitilgen yamasa onıń bir bólegi bolǵan komponentler:

  • Eń keminde bir processor (oraylıq processor blogı, CPU), ol kompyuterdiń islewin támiyinleytuǵın kópshilik esaplawlardı orınlaydı. Onı rásmiy emes túrde kompyuterdiń miyi dep atawǵa boladı. Ol operativ yadtan (RAM) programma kórsetpelerin aladı, olardı interpretaciyalaydı hám qayta isleydi, sońınan nátiyjelerdi qaytarıp jiberedi, solay etip tiyisli komponentler kórsetpelerdi orınlay aladı. Processor - bul mikroprocessor bolıp, ol metall-oksid-yarım ótkizgish (MOS) integraciyalanǵan sxema (IC) chipinde islengen. Ol ádette salqınlatqısh hám ventilyator yamasa suw menen salqınlatıw sisteması arqalı salqınlatıladı. Kóplegen jańa processorlar chipke ornatılǵan grafikalıq processordı (GPU) óz ishine aladı. Processordıń taktlıq jiyiligi onıń kórsetpelerdi qanshelli tez orınlaytuǵının basqaradı hám GGc penen ólshenedi; ádettegi mánisler 1 GGc hám 5 GGc aralıǵında boladı. Sonday-aq, processorǵa kóbirek yadrolar qosıw tendenciyası bar - hár biri óz aldına ǵárezsiz processor sıyaqlı isleydi - bul parallel esaplawlardı arttırıw ushın islenedi.
  • Ishki shina processordı tiykarǵı yad penen bir waqıtta baylanıs ushın bir neshe sızıqlar arqalı baylanıstıradı - ádette 50 den 100 ge shekem - olar adreslew yamasa yad, maǵlıwmat hám buyrıq yamasa basqarıw ushın bólingen. Parallel shinalar burın kóbirek qollanılǵan bolsa da, XXI ásirde bir sım arqalı kóbirek informaciya jiberiw ushın seriyalawshı qollanılatuǵın seriyalı shinalar kóbirek tarqaldı. Kóp processorlı kompyuterlerge baylanıs shinası kerek boladı, onı ádette arqa kópir basqaradı, al qubla kópir ásterek periferiya hám kiriw-shıǵıw qurılmaları menen baylanıstı basqaradı.
  • Operativ jad (RAM), processor tárepinen aktiv paydalanılıp atırǵan kod hám maǵlıwmatlardı saqlaydı, olar keyingi ret qashan qollanılıwı kútiliwine qaray ierarxiyada jaylastırıladı. Registrler processorǵa eń jaqın, biraq olardıń sıyımlılıǵı júdá sheklengen. Processorlarda ádette registrlerge qaraǵanda ádewir kóbirek, biraq tiykarǵı yadqa qaraǵanda ádewir az sıyımlılıqqa iye bir neshe kesh yad aymaqları boladı; olarǵa kiriw registrlerge qaraǵanda ásterek, biraq tiykarǵı yadqa qaraǵanda ádewir tezirek. Keshlew processorǵa kerek bolmastan aldın maǵlıwmatlardı aldın ala júklew arqalı isleydi, bul keshigiwdi azaytadı. Eger processorǵa kerekli maǵlıwmat keshte bolmasa, onı tiykarǵı yadtan alıwǵa boladı. Kesh yadı ádette SRAM bolsa, tiykarǵı yad ádette DRAM boladı. RAM turaqsız bolıp, kompyuter óshirilgende onıń mazmunı joǵaladı.
  • Turaqlı saqlaw yamasa turaqlı yad ádettegi yadqa qaraǵanda joqarı sıyımlılıqqa iye hám arzanıraq, biraq oǵan kiriw ádewir kóp waqıt aladı. Tariyxıy jaqtan, bunday saqlaw ádette qattı disk túrinde berilgen, biraq qattı hal diskleri (SSD) arzanlasıp baratır hám ádewir tezirek, sonlıqtan olardıń qollanılıwı artıp barmaqta. USB diskleri hám tarmaq yamasa bult saqlawı da variantlar bolıp tabıladı.
  • Tek oqıw yadı (ROM) kompyuter qosılǵanda yamasa orınlawdı baslaǵanda isleytuǵın BIOStı saqlaydı, bul process Bootstrapping, yamasa júkleniw dep ataladı. ROM ádette turaqsız (ózgeriwshi) BIOS yad chipi bolıp, onı tek arnawlı texnologiya menen bir ret jazıwǵa boladı.
    • BIOS (Tiykarǵı Kiriw Shıǵıw Sisteması) júklew mikrobaǵdarlaması hám quwat basqarıw mikrobaǵdarlamasın óz ishine aladı. Jańa ana platalar BIOS ornına Birlesken Keńeytiletuǵın Mikrobaǵdarlama Interfeysin (UEFI) qollanadı.
  • CMOS (komplementar MOS) batareyası BIOS chipindegi sáne hám waqıt ushın CMOS yadın quwatlandıradı. Bul batareya ádette saat batareyası bolıp tabıladı.
  • Quwat MOSFETleri kernewdi retlewshi moduldi (VRM) quraydı, ol basqa apparatlıq támiynat komponentleriniń qansha kernew alıwın basqaradı.[24]

Keńeytiw kartaları

Esaplaw texnikasında keńeytiw kartası - bul kompyuter sistemasınıń funkcionallıǵın keńeytiw shinası arqalı arttırıw ushın kompyuter ana platasınıń yamasa arqa taxtasınıń keńeytiw slotına ornatılatuǵın baspa plata. Keńeytiw kartaları ana plata usınbaytuǵın funkciyalardı alıw yamasa keńeytiw ushın qollanılıwı múmkin. Video processor ushın keńeytiw kartaların qollanıw burın keń tarqalǵan edi, biraq házirgi kompyuterlerde kóbinese GPU ana plataǵa integraciyalanǵan boladı.

Kirgiziw/shıǵarıw

Kópshilik kompyuterlerde sonday-aq periferiya qurılmaların ana plataǵa qosıw ushın sırtqı maǵlıwmat shinası bar. Eń keń tarqalǵanı - Universal Seriyalıq Shina (USB). Ishki shinadan ayırmashılıǵı, sırtqı shina periferiya sistemasınıń CPU-dan basqa tezlikte islewine múmkinshilik beretuǵın shina kontrolleri arqalı qosıladı. Kirgiziw hám shıǵarıw qurılmaları sáykesinshe sırtqı dúnyadan maǵlıwmat alıw yamasa maǵlıwmat jazıw ushın qollanıladı. Keń tarqalǵan mısallar - klaviatura hám tıshqanshalar (kirgiziw) hám displeyler hám printerler (shıǵarıw). Tarmaq interfeysi kontrollerleri Internetke kiriw ushın qollanıladı. USB portları qosılǵan qurılmalarǵa quwat ta beriwi múmkin - standart USB 5 volt hám 500 milliamperge shekem (2.5 vatt) quwat beredi, al qosımsha kontaktları bar quwatlanǵan USB portları kóbirek quwat beriwi múmkin - 24 voltta 6 amperge shekem.

Satıw

2023-jılı kompyuter apparatlıq támiynatınan global tabıs 705.17 milliard dollarǵa jetti.[25]

Qayta islew

Kompyuter bólekleri qáwipli materiallardı óz ishine alǵanlıqtan, eski hám eskirgen bóleklerdi qayta islew háreketi kúsheyip atır. Kompyuter apparatlıq támiynatı qorǵasın, sınap, nikel hám kadmiy sıyaqlı qáwipli ximiyalıq zatlardı óz ishine aladı. EPA maǵlıwmatları boyınsha, bul elektron qaldıqlar durıs joq etilmese, qorshaǵan ortalıqqa zıyanlı tásir kórsetedi. Apparatlıq támiynat islep shıǵarıw energiyanı talap etedi, al bóleklerdi qayta islew hawa pataslanıwın, suw pataslanıwın, sonday-aq parnik gazleriniń shıǵarılıwın azaytadı.[26] Ruqsat etilmegen kompyuter úskenelerin taslaw haqıyqatında nızamsız. Nızamshılıq kompyuterlerdi húkimet tárepinen maqullanǵan obektler arqalı qayta islewdi májbúriy etedi. Kompyuterdi qayta islewdi ayırım qayta qollanılatuǵın bóleklerdi alıp taslaw arqalı ańsatlastırıw múmkin. Mısalı, RAM, DVD diskovodı, grafikalıq karta, qattı disk yamasa SSD hám basqa usınday alıp taslanatuǵın bóleklerdi qayta qollanıwǵa boladı.

Kompyuter apparatlıq támiynatında qollanılatuǵın kóplegen materiallardı qayta islew arqalı keleshekte óndiriwde paydalanıw ushın qayta alıwǵa boladı. Kompyuterlerde yamasa basqa elektronika ónimlerinde kóp muǵdarda ushırasatuǵın qalayı, kremniy, temir, alyuminiy hám hár qıylı plastmassalardı qayta paydalanıw jańa sistemalardı qurıw qárejetlerin azaytıwı múmkin. Komponentler kóbinese mıs, altın, tantal,[27][28] gúmis, platina, palladiy hám qorǵasın, sonday-aq qayta alıwǵa jaramlı basqa da qımbatlı materiallardı óz ishine aladı.[29][30]

Uwlı kompyuter komponentleri

Oraylıq processor kóp muǵdarda uwlı materiallardı óz ishine aladı. Ol metall plastinalarda qorǵasın hám xrom bar. Rezistorlar, yarım ótkizgishler, infraqızıl detektorlar, stabilizatorlar, kabeller hám sımlarda kadmiy bar. Kompyuterdegi sxema platalarında sınap hám xrom bar.[31] Bunday túrdegi materiallar hám ximiyalıq zatlar durıs joq etilmese, qorshaǵan ortalıq ushın qáwipli boladı.

Qorshaǵan ortalıqqa tásiri

Elektron qaldıqlardıń ornın basıwshı ónimleri jer astı suwlarına sińgende, jandırılǵanda yamasa qayta islew barısında qáte qollanılǵanda zıyan keltiredi. Bunday uwlı zatlar menen baylanıslı densawlıq mashqalalarına aqıl-oy rawajlanıwınıń buzılıwı, rak awırıwı hám ókpe, bawır hám búyreklerdiń zaqımlanıwı kiredi.[32] Kompyuter komponentleri dioksinler, polixlorlanǵan bifeniller (PCBs), kadmiy, xrom, radioaktiv izotoplar hám sınap sıyaqlı kóplegen uwlı zatlardı óz ishine aladı. Sxema platalarında úlken muǵdarda qorǵasın-qalayı eritpeleri bar, olar jer astı suwlarına sińiwi yamasa jandırıw nátiyjesinde hawa pataslanıwın payda etiwi múmkin.[33]

Kompyuter apparatlıq támiynatın qayta islew ekologiyalıq jaqtan paydalı dep esaplanadı, sebebi ol awır metallar hám kancerogen zatlar sıyaqlı qáwipli qaldıqlardıń atmosferaǵa, shıǵındı taslaytuǵın jerlerge yamasa suw jollarına túsiwiniń aldın aladı. Elektronika ónimleri payda bolǵan ulıwma qaldıqlardıń az bólegin qurasa da, olar ádewir qáwipli. Ásbap-úskenelerdi turaqlı joq etiwdi ámelge asırıw hám xoshametlew ushın qatań nızamlar islep shıǵılǵan, olardıń eń belgilisi Evropa Awqamınıń Elektr hám elektron úskeneler qaldıqları boyınsha direktivası hám Amerika Qurama Shtatlarınıń Milliy kompyuterlerdi qayta islew nızamı bolıp tabıladı.

Kompyuter apparatlıq támiynatı qaldıqların azaytıw boyınsha háreketler

Elektronlıq qayta islew, yaǵnıy kompyuter apparatlıq támiynatın qayta islew - bul qollanılǵan elektronika ónimlerin sawǵa etiw, qayta paydalanıw, maydalaw hám ulıwma jıynawdı ańlatadı. Ulıwma mániste, bul termin qollanılǵan yamasa taslap atırılǵan elektron úskenelerdegi komponentlerdi yamasa metallardı jıynaw, dáldallıq etiw, bólsheklew, ońlaw hám qayta islew procesin bildiredi, bunı jáne elektron qaldıqları (e-waste) dep te ataydı. Elektronlıq qayta islewge jaramlı zatlarǵa mınalar kiredi, biraq olar menen sheklenbeydi: televizorlar, kompyuterler, mikrotolqınlı peshler, shań sorǵıshlar, telefonlar hám uyalı telefonlar, stereosistemalar, hám VCR hám DVD qurılmaları - ulıwma aytqanda, sımı, jaqtısı bar yamasa qanday da bir batareyanı paydalanatuǵın hár qanday zat.[34]

Dell hám Apple sıyaqlı ayırım kompaniyalar óz ónimlerin yamasa basqa kompaniyalardıń ónimlerin qayta isleydi. Bolmasa, kompyuterdi Computer Aid International shólkemine sawǵa etiwge boladı, bul shólkem eski kompyuterlerdi qayta islep, ońlap, keyin olardı emlewxanalar, mektepler, universitetler hám t.b. ushın beriw menen shuǵıllanadı.[35]

Derekler

  1. ↑ „Parts of computer“. Microsoft. 27-noyabr 2013-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 5-dekabr 2013-jıl.
  2. ↑ Blum 2011, s. 13–14.
  3. ↑ Blum 2011, s. 14.
  4. ↑ Blum 2011, s. 15.
  5. ↑ Blum 2011, ss. 21, 23.
  6. ↑ Blum 2011, s. 25.
  7. ↑ Blum 2011, ss. 34–35.
  8. ↑ Blum 2011, ss. 72, 74.
  9. ↑ Hennessy & Patterson 2011, ss. 41–42.
  10. ↑ Hennessy & Patterson 2011, ss. 27–28, 32.
  11. ↑ Hennessy & Patterson 2011, ss. 17–18.
  12. ↑ Hennessy & Patterson 2011, s. 9.
  13. ↑ Wang 2021, ss. 51–52.
  14. ↑ „PC Cooling: The Importance of Keeping Your PC Cool“ (en). Intel. Qaraldı: 20-iyul 2024-jıl.
  15. ↑ „Data Center Cooling: What are the top concepts you need to know?“ (en-CA). gatewaymechanical.ca (11-avgust 2021-jıl). Qaraldı: 20-iyul 2024-jıl.
  16. ↑ „Desktop computer vs. Laptop computer“. Computer Hope (30-dekabr 2019-jıl). Qaraldı: 15-yanvar 2020-jıl.
  17. ↑ Cipriani. „Best 2-in-1 Detachable Laptops 2020: The Best Tablet-Laptop Hybrids“. IGN (29-may 2020-jıl). Qaraldı: 20-iyul 2020-jıl.
  18. ↑ Electronic technology, corporate strategy, and world transformation. Westport, Conn.: Quorum Books, 1995 — 53 bet. ISBN 0899309690. 
  19. ↑ 19,0 19,1 Hennessy & Patterson 2011, s. 8.
  20. ↑ Wang 2021, ss. 1, 3.
  21. ↑ Hennessy & Patterson 2011, ss. 8–9.
  22. ↑ Wilson, Kevin. Exploring Computer Hardware: The Illustrated Guide to Understanding Computer Hardware, Components, Peripherals & Networks (en). Elluminet Press, 2022. ISBN 978-1-913151-73-7. 
  23. ↑ „13 Sextillion & Counting: The Long & Winding Road to the Most Frequently Manufactured Human Artifact in History“. Computer History Museum (2-aprel 2018-jıl). Qaraldı: 28-iyul 2019-jıl.
  24. ↑ Harding. „What Is a MOSFET? A Basic Definition“. Tom's Hardware (17-sentyabr 2019-jıl). Qaraldı: 7-noyabr 2019-jıl.
  25. ↑ „Computer Hardware Market Size, Trends and Global Forecast To 2032“. The Business Research Company. Qaraldı: 3-mart 2023-jıl.
  26. ↑ „Newtech Recycling Specializes in Computer Disposal, Laptop Disposal, Desktop Disposal Mainframe Disposal and Server Disposal“. Newtech Recycling, Inc.. 29-mart 2017-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 18-aprel 2017-jıl.
  27. ↑ Robert-Tissot. „TANTALUM“. Royal Australian Chemical instatute (2011). 26-fevral 2017-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 3-mart 2019-jıl.
  28. ↑ Padilla. „TANTALUM“. United states geological survey (fevral 2019). Qaraldı: 3-mart 2019-jıl.
  29. ↑ Bleiwas. „Obsolete Computers, "Gold Mine," or High-Tech Trash? Resource Recovery from Recycling“. USGS (iyul 2001). Qaraldı: 4-mart 2019-jıl.
  30. ↑ LeBlanc. „Electronic Devices a Rich Source of Precious Metals for Recyclers“ (en). The Balance Small Business. Qaraldı: 4-mart 2019-jıl.
  31. ↑ "The Toxic Components of Computers and Monitors" (in en). http://smallbusiness.chron.com/toxic-components-computers-monitors-69693.html. 
  32. ↑ „What's Going On with Electronic Waste? – Electronics TakeBack Coalition“. 27-aprel 2017-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 26-aprel 2017-jıl.
  33. ↑ Toothman. „What Happens to your Discarded Old Computer?“. HowStuffWorks (2-iyun 2008-jıl).
  34. ↑ T. Gallo. „Broad Overview of E-Waste Management Policies in the U.S.“. www.epa.gov (15-iyul 2013-jıl). Qaraldı: 17-yanvar 2020-jıl.
  35. ↑ "How can I safely recycle my old PCs?". https://www.theguardian.com/technology/askjack/2015/feb/19/how-safely-recycle-old-pcs-computers. 
«https://kaa.wikipedia.org/w/index.php?title=Kompyuter_apparatlıq_támiynatı&oldid=98383» saytınan alınǵan