Qaraqalpaqsha Wikipedia

Informaciyalıq sistema

Informaciyalıq sistema (IS, ingl. information system) - bul informaciyanı jıynaw, qayta islew, saqlaw hám tarqatıw ushın arnalǵan formal, sociotexnikalıq, shólkemlestiriwshi sistema.[1] Sociotexnikalıq kóz-qarastan, informaciyalıq sistemalar tórt komponentten ibarat: wazıypa, adamlar, struktura (yamasa roller) hám texnologiya.[2] Informaciyalıq sistemalar - bul maǵlıwmatlardı jıynaw, saqlaw hám qayta islew komponentleriniń birlespesi bolıp, sheshim qabıl etiwdi jeńillestiriw ushın maǵlıwmatlardı qayta isleytuǵın cifrlı ónimlerden hám informaciya beriw hám bilimge úles qosıw ushın paydalanılatuǵın maǵlıwmatlardan ibarat.

Kompyuter informaciya sisteması - adamlar hám kompyuterlerden ibarat sistema bolıp, olar informaciyanı qayta isleydi yamasa túsinedi.[3][4] Bul termin geyde ápiwayı túrde programmalıq támiynattı ornatılǵan kompyuter sistemasın ańlatıw ushın da qollanıladı.

"Informaciyalıq sistema" - bul sonday-aq maǵlıwmat hám adamlar menen shólkemler maǵlıwmatlardı jıynaw, filtrlew, qayta islew, jaratıw hám tarqatıw ushın paydalanatuǵın kompyuter quralları menen programmalıq táminiynattıń qosımsha tarmaqları haqqındaǵı sistemalardı úyreniwshi akademiyalıq taraw.[5] Informaciya sistemasınıń anıq shegaraları, paydalanıwshıları, processorları, saqlaw quralları, kiris-shıǵıs maǵlıwmatları hám joqarıda aytılǵan baylanıs tarmaqlarınıń bolıwına ayrıqsha itibar qaratıladı.

Kóplegen shólkemlerde informaciyalıq sistemalar hám maǵlıwmatlardı qayta islew ushın juwapker bólim yamasa birlik "informaciya xızmetleri" dep ataladı.[6][7][8][9]

Hár qanday arnawlı informaciyalıq sistema operaciyalardı, basqarıwdı hám sheshim qabıllawdı qollap-quwatlawǵa baǵdarlanǵan.[10][11] Informaciyalıq sistema - bul shólkemniń paydalanatuǵın informaciyalıq-kommunikaciyalıq texnologiyaları (IKT), sonday-aq adamlardıń biznes processlerin qollap-quwatlaw ushın bul texnologiya menen óz-ara tásir etiw usılları.

Ayırım avtorlar informaciyalıq sistemalar, kompyuter sistemaları hám biznes processleri arasında anıq ayırmashılıq qoyadı. Informaciyalıq sistemalar ádette IKT komponentin óz ishine aladı, biraq tek ǵana IKT menen sheklenbeydi, kerisinshe informaciyalıq texnologiyalardı aqırǵı paydalanıwǵa itibar qaratadı. Informaciyalıq sistemalar biznes processlerinen de ózgeshe. Informaciyalıq sistemalar biznes processleriniń orınlanıwın qadaǵalawǵa járdem beredi.

Alterdiń[12] pikirinshe, informaciyalıq sistemanı arnawlı jumıs sisteması sıpatında qarawdıń óz artıqmashlıqları bar. Jumıs sisteması - bul adamlar yamasa mashinalar klientler ushın belgili ónimler yamasa xızmetlerdi islep shıǵarıw ushın resurslardan paydalanıp processler hám háreketlerdi ámelge asıratuǵın sistema. Informaciyalıq sistema - bul háreketler informaciyanı jazıp alıw, jiberiw, saqlaw, alıw, qayta islew hám kórsetiwge arnalǵan jumıs sisteması.

Usılayınsha, informaciyalıq sistemalar bir tárepten maǵlıwmatlar sistemaları menen, ekinshi tárepten háreket sistemaları menen óz-ara baylanıslı.[13] Informaciyalıq sistema - bul maǵlıwmatlar sociallıq estelik sıpatında kórsetiletuǵın hám qayta islenetuǵın kommunikaciya sistemasınıń bir túri. Informaciya sistema adamnıń sheshim qabıl etiwi hám háreketin qollaytuǵın yarım-formal til sıpatında da qarawǵa boladı.

Informaciyalıq sistemalar shólkemlik informatikanıń tiykarǵı izertlew obyekti bolıp tabıladı.

Ulıwma kóz-qaras

Silver hám basqalar (1995) programmalıq támiynat, apparatlıq támiynat, maǵlıwmatlar, adamlar hám proceduralardı óz ishine alatuǵın informaciyalıq sistemalar haqqında eki kóz-qarastı usındı.[14]

Kompyuter texnikası boyınsha Associaciya "Informaciyalıq sistemalar boyınsha qánigeler biznes hám basqa kárxanalardıń informaciyalıq talapların qanaatlandırıw ushın informaciyalıq texnologiya sheshimlerin hám biznes processlerin birlestiriwge baǵdarlanǵan" dep anıqlama beredi.

Hár qıylı informaciyalıq sistemalar bar: tranzakciyalardı qayta islew sistemaları, sheshim qabıllawdı qollap-quwatlaw sistemaları, bilimlerdi basqarıw sistemaları, oqıtıwdı basqarıw sistemaları, maǵlıwmatlar bazasın basqarıw sistemaları hám ofis informaciyalıq sistemaları. Kópshilik informaciyalıq sistemalar ushın informaciyalıq texnologiyalar áhmiyetli bolıp, olar ádette adamlarǵa adam miyiniń jaqsı isley almaytuǵın tapsırmalardı orınlawǵa járdem beriw ushın jobalastırılǵan, mısalı: úlken kólemdegi maǵlıwmatlardı qayta islew, quramalı esaplawlardı orınlaw hám bir waqıttıń ózinde bir neshe processlerdi basqarıw.

Informaciyalıq texnologiyalar basqarıwshılar ushın júdá áhmiyetli hám beyimleskish resurs bolıp tabıladı. Kóplegen kompaniyalar bas atqarıwshı direktor (CEO), bas finans direktorı (CFO), operaciyalıq bas direktor (COO) hám bas texnikalıq direktor (CTO) menen birge basqarıw keńesinde otıratuǵın bas informaciya direktorı (CIO) lawazımın dúzgen. CTO sonday-aq CIO xızmetin atqarıwı múmkin hám kerisinshe. Bas informaciyalıq qáwipsizlik direktorı (CISO) informaciya qáwipsizligin basqarıwǵa itibar qaratadı.

Altı komponent

Informaciya sistemasın payda etiw ushın altı komponent biriktiriliwi kerek:[15]

  1. Apparatlıq támiynat (Hardware): Apparatlıq támiynat termini mashina hám úskenelerdi ańlatadı. Zamanagóy informaciya sistemasında, bul kategoriyaǵa kompyuterdiń ózi hám onıń barlıq qosımsha úskeneleri kiredi. Qosımsha úskenelerge kiris hám shıǵıs quralları, saqlaw quralları hám baylanıs quralları kiredi. Kompyuterge shekemgi informaciya sistemalarında, apparatlıq támiynatqa esap kitapları hám sıya kiredi.
  2. Programmalıq támiynat (Software): Programmalıq támiynat termini kompyuter programmaların hám olardı qollap-quwatlaytuǵın qollanbalardı (eger bar bolsa) óz ishine aladı. Kompyuter programmaları - bul maǵlıwmatlardan paydalı informaciya islep shıǵarıw ushın sistemanıń apparatlıq támiynat bólimlerindegi sxemalardı belgili bir usılda islewge baǵdarlaytuǵın mashina oqıy alatuǵın kórsetpeler. Programmalar ulıwma alǵanda kiris/shıǵıs qurallarında, kóbinese disk yamasa lentada saqlanadı. Kompyuterge shekemgi informaciya sistemaları ushın "programmalıq támiynat" apparatlıq támiynattıń paydalanıwǵa tayarlanıwın (mısalı, esap kitabındaǵı baǵana atamaları) hám olardı paydalanıw boyınsha kórsetpelerdi (kartochkalıq katalog ushın qollanba) óz ishine alǵan.
  3. Maǵlıwmat: Maǵlıwmat - bul sistemalar tárepinen paydalı informaciya alıw ushın qollanılatuǵın faktler. Házirgi zaman informaciyalıq sistemalarda maǵlıwmatlar kompyuterge kerek bolǵanǵa shekem diskte yamasa lentada mashina oqıy alatuǵın formatta saqlanadı. Kompyuterge shekemgi informaciyalıq sistemalarda maǵlıwmatlar adam oqıy alatuǵın formatta saqlanǵan.
  4. Proceduralar: Proceduralar - bul informaciyalıq sistemanıń jumısın basqaratuǵın qaǵıydalar. "Proceduralardıń adamlar ushın áhmiyeti, programmalıq támiynattıń apparatlıq támiynatı ushın áhmiyeti sıyaqlı" degen salıstırıw proceduralardıń sistemadaǵı ornın kórsetiw ushın jiyi qollanıladı.
  5. Adamlar: Hár bir sistema paydalı bolıwı ushın adamlarǵa mútáj. Kóbinese sistemanıń eń itibardan tıs qalǵan elementi - bul adamlar, biraq olar informaciyalıq sistemalardıń tabısqa erisiwine yamasa sátsizlikke ushırawına eń kóp tásir etetuǵın komponent bolıp esaplanadı. Buǵan "tek paydalanıwshılar ǵana emes, al kompyuterlerdi basqarıwshı hám xızmet kórsetiwshi, maǵlıwmatlardı saqlawshı hám kompyuter tarmaqların qollap-quwatlawshı adamlar da" kiredi.
  6. Internet: Internet - bul maǵlıwmatlar hám adamlardıń birikpesi. (Degen menen bul komponent sistemanıń jumıs islewi ushın mіnnetli emes.)

Maǵlıwmat - bul apparatlıq támiynat penen adamlar arasındaǵı kópir. Bul jıynalǵan maǵlıwmatlardıń tek adamlar qatnasqanda ǵana informaciyaǵa aylanatuǵının ańlatadı.

Túrleri

 
Tórt dárejeli ierarxiya

1980-jıllardaǵı sabaqlıqlarda informaciyalıq sistemalardıń "klassikalıq" kórinisi shólkemniń ierarxiyasın sáwlelendiretuǵın sistemalar piramidası túrinde bolǵan, ádette piramidanıń tómengi bóleginde tranzakciyalardı qayta islew sistemaları, onnan keyin basqarıw informaciyalıq sistemaları, sheshim qabıl etiwdi qollap-quwatlaw sistemaları hám eń joqarıda basshılıq informaciyalıq sistemaları jaylasqan. Piramida modeli dáslepki payda bolǵan waqtınan baslap paydalı bolıp qalsa da, kóplegen jańa texnologiyalar rawajlandı hám informaciyalıq sistemalardıń jańa kategoriyaları payda boldı, olardıń geyparaları dáslepki piramida modeline ańsatlıq penen sıymaydı.

Bunday sistemalardıń ayırım mısalları:

  • Jasalma intellekt sisteması
  • Esaplaw platforması
  • Maǵlıwmatlar saqlawshısı
  • Sheshim qabıl etiwdi qollap-quwatlaw sisteması
  • Kárxana resursların jobalastırıw
  • Kárxana sistemaları
  • Ekspert sistemaları
  • Geografiyalıq informaciyalıq sistema
  • Global informaciyalıq sistema
  • Basqarıw informaciyalıq sisteması
  • Multimediyalıq maǵlıwmatlar bazası | Multimediyalıq informaciyalıq sistema
  • Ofis avtomatizaciyası
  • Processti basqarıw sisteması
  • Izlew sistemaları
  • Sociallıq informaciyalıq sistemalar

Kompyuter(ge tiykarlanǵan) informaciyalıq sisteması - bul jobalastırılǵan wazıypalarınıń bir bólegin yamasa hámmesin orınlaw ushın kompyuter texnologiyasın qollanatuǵın informaciyalıq sistema. Kompyuterge tiykarlanǵan informaciyalıq sistemalardıń tiykarǵı komponentleri:

Birinshi tórt komponent (apparatlıq támiynat, programmalıq támiynat, maǵlıwmatlar bazası hám tarmaq) informaciyalıq texnologiya platforması dep atalatuǵın túsinikti quraydı. Informaciyalıq texnologiya xızmetkerleri usı komponentlerdi qáwipsizlik ilajların, qáwip-qáterlerdi hám maǵlıwmatlardı basqarıwdı baqlaytuǵın informaciyalıq sistemalardı jaratıw ushın qollana aladı. Bul háreketler informaciyalıq texnologiya xızmetleri dep ataladı.

Ayırım informaciyalıq sistemalar shólkemlerdiń bólimlerin qollap-quwatlasa, basqaları pútkil shólkemdi, al jáne basqaları shólkemler toparın qollap-quwatlaydı. Shólkem ishindegi hár bir bólim yamasa funkcional taraw óziniń qollanba programmalar yamasa informaciyalıq sistemalar toplamına iye. Bul funkcional taraw informaciyalıq sistemaları (FTIS) biznes-intellekt sistemaları hám basqarıw panelleri sıyaqlı ulıwma informaciyalıq sistemalar ushın tiykarǵı tirew bolıp xızmet etedi. Atamasınan kórinip turǵanınday, hár bir FTIS shólkemniń belgili bir funkciyasın qollap-quwatlaydı, mısalı: buxgalteriya IS, finans IS, óndiris-operaciyalardı basqarıw IS, marketing IS hám adam resursları IS. Finans hám buxgalteriya tarawında basqarıwshılar tabıslardı hám biznes iskerligin boljaw, qarjılardıń eń jaqsı derekleri hám olardı paydalanıwdı anıqlaw, sonday-aq shólkemniń tiykarınan isenimli ekenin hám barlıq finanslıq esabatlar hám hújjetlerdiń durıs ekenin tekseriw ushın IT sistemaların qollanadı.

Shólkemlik informaciyalıq sistemalardıń basqa túrlerine FTIS, tranzakciyalardı qayta islew sistemaları, kárxana resursların jobalastırıw, ofis avtomatizaciya sisteması, basqarıw informaciyalıq sisteması, sheshim qabıl etiwdi qollap-quwatlaw sisteması, ekspert sisteması, basshılıq basqarıw paneli, jetkerip beriw dizbegi basqarıw sisteması hám elektron kommerciya sisteması kiredi. Basqarıw panelleri - bul shólkemniń barlıq basqarıwshıların qollap-quwatlaytuǵın informaciyalıq sistemalardıń ayrıqsha túri. Olar waqtında informaciyaǵa tez kiriw hám esabatlar túrindegi strukturalanǵan informaciyaǵa tuwrıdan-tuwrı kiriw múmkinshiligin beredi. Ekspert sistemaları belgili bir tarawda pikir júritiw qábileti, bilim hám tájiriybeni qollanıw arqalı adam-ekspert jumısın qaytalawǵa háreket etedi.

Rawajlanıw

Úlken shólkemlerdegi informaciyalıq texnologiya bólimleri bizneste informaciyalıq texnologiyalardı rawajlandırıw, qollanıw hám ámelge asırıwǵa kúshli tásir etedi. Informaciyalıq sistemanı rawajlandırıw hám paydalanıw ushın bir qatar metodologiyalar hám processler qollanılıwı múmkin. Kóplegen baǵdarlamashılar informaciyalıq sistemanı basqıshpa-basqısh rawajlandırıw ushın sistema rawajlanıwınıń ómirlik dáwiri (SRÓD) sıyaqlı sistemalıq injeneriya usılın qollanadı. Sistema rawajlanıwınıń ómirlik ciklı basqıshlarına jobalastırıw, sistema analizi hám talaplar, sistema dizaynı, rawajlandırıw, integraciya hám testlew, ámelge asırıw hám operaciyalar, hám texnikalıq xızmet kórsetiw kiredi. Sońǵı izertlewler shólkem ishinde barlıq adam qatnasıwshıları tárepinen bunday sistemalardıń úziliksiz, kollektiv rawajlanıwın támiyinlew[16] hám ólshewge[17] baǵdarlanǵan. Informaciyalıq sistema shólkem ishinde (shólkemniń ózinde) islep shıǵılıwı yamasa sırttan alınıwı múmkin. Bul ayırım komponentlerdi yamasa pútkil sistemanı sırttan alıw arqalı ámelge asırılıwı múmkin.[18] Ayrıqsha jaǵday - bul rawajlandırıw komandasınıń geografiyalıq jaylasıwı (ofshoring, global informaciyalıq sistema).

Langeforstıń anıqlamasına sáykes, kompyuter tiykarındaǵı informaciyalıq sistema - bul lingvistikalıq sóz dizbeklerin jazıp alıw, saqlaw hám tarqatıw, sonday-aq usınday sóz dizbeklerinen juwmaqlar shıǵarıw ushın texnologiyalıq jaqtan ámelge asırılǵan qural

Geografiyalıq informaciya sistemaları, jer haqqında informaciya sistemaları hám apatlar haqqında informaciya sistemaları - bul payda bolıp atırǵan informaciya sistemalarınıń mısalları, biraq olardı keń mániste keńislik informaciya sistemaları dep qarawǵa boladı. Sistema rawajlandırıw basqıshlar menen ámelge asırıladı, olar óz ishine aladı:[19]

  • Máseleni tanıw hám anıqlaw
  • Informaciya jıynaw
  • Jańa sistema ushın talaplar specifikaciyası
  • Sistema dizaynı
  • Sistema qurılısı
  • Sistemanı ámelge asırıw
  • Qayta qaraw hám texnikalıq xızmet kórsetiw

Akademiyalıq pán sıpatında

Informaciya sistemaları dep atalatuǵın izertlew tarawı sistemalıq analiz hám dizayn, kompyuter tarmaqları, informaciya qáwipsizligi, maǵlıwmatlar bazasın basqarıw hám sheshim qabıllawdı qollap-quwatlaw sistemaları sıyaqlı hár qıylı temalardı óz ishine aladı. Informaciyanı basqarıw biznes ónimdarlıǵı quralları, ámeliy programmalardı islep shıǵıw hám ámelge asırıw, elektron sawda, cifrlı media óndirisi, maǵlıwmatlardı qazıp alıw hám sheshim qabıllawdı qollap-quwatlawdı óz ishine alǵan biznes funkciyası tarawında informaciyanı jıynaw hám analizlewdiń ámeliy hám teoriyalıq máseleleri menen shuǵıllanadı. Baylanıs hám tarmaqlar telekommunikaciya texnologiyaları menen shuǵıllanadı. Informaciya sistemaları biznes hám kompyuter ilimin baylanıstırıp, informaciya hám esaplawdıń teoriyalıq tiykarların qollanıp, kompyuter ilimi páni sheńberinde IT sistemaların qurıw boyınsha hár qıylı biznes modellerin hám baylanıslı algoritmlik processlerdi úyrenedi.[20][21][22][23] Kompyuter informaciya sistemaları (CIS) - bul kompyuterler hám algoritmlik processlerdi, sonıń ishinde olardıń principlerin, programmalıq hám apparatlıq támiyinlewin, qollanılıwın hám jámiyetke tásirin úyrenetuǵın taraw, al IS bolsa dizaynǵa qaraǵanda funkcionallıqqa kóbirek itibar beredi.

Bir neshe IS ilimpazları informaciya sistemalarınıń tábiyatı hám tiykarları haqqında pikirlesti, olar kompyuter ilimi, injeneriya, matematika, basqarıw ilimi, kibernetika hám basqa da tiykarǵı pánlerde tamır jayǵan. Informaciya sistemaların sapalı informaciya islep shıǵarıw ushın birgelikte isleytuǵın apparatlıq támiyinlew, programmalıq támiyinlew, maǵlıwmatlar, adamlar hám proceduralar jıyındısı sıpatında da anıqlawǵa boladı.

Baylanıslı terminler

 
Informaciya sistemalarınıń informaciyalıq texnologiyalar, kompyuter ilimi, informaciya ilimi hám biznes penen baylanısı.

Kompyuter ilimi sıyaqlı, basqa pánlerdi de IS penen baylanıslı hám tiykar salıwshı pánler sıpatında qarawǵa boladı. IS izertlew tarawı shólkemlerde hám jámiyette informaciya sistemalarınıń rawajlanıwın, qollanılıwın hám tásirin anıqlaytuǵın sociallıq hám texnologiyalıq qubılıslarǵa baylanıslı teoriyalar hám ámeliyatlardı úyreniwdi óz ishine aladı. Biraq, shegaralarda pánler arasında ádewir uqsaslıqlar bolıwı múmkin bolsa da, pánler háreketleriniń fokusı, maqseti hám baǵdarı boyınsha ele de ózgeshelenedi.[24]

Keń kólemde, informaciya sistemaları - bul jámiyette hám shólkemlerde informaciyanı hám onıń menen baylanıslı texnologiyalardı jıynaw, islew, saqlaw, tarqatıw hám paydalanıwǵa baylanıslı strategiyalıq, basqarıw hám operaciyalıq iskerlikler diapazonın qamtıytuǵın ilimiy izertlew tarawı.[24] Informaciya sistemaları termini sanaat, mámleketlik mákemeler hám kommerciyalıq emes shólkemlerde IS bilimin qollanatuǵın shólkemlik funkciyanı súwretlew ushın da qollanıladı.[24]

Informaciya sistemaları kóbinese algoritmlik processler menen texnologiya arasındaǵı óz-ara tásirge tiyisli boladı. Bul óz-ara tásir shólkem shegarası ishinde yamasa shólkemler arasında júz beriwi múmkin. Informaciya sisteması - bul shólkem paydalanatuǵın texnologiya, sonday-aq shólkemlerdiń texnologiya menen óz-ara tásir etiw usılı hám texnologiyanıń shólkemniń biznes processleri menen islesiw usılı. Informaciya sistemaları informaciyalıq texnologiyalardan (IT) ózgeshe, sebebi informaciya sistemasında process komponentleri menen óz-ara tásir etetuǵın informaciyalıq texnologiya komponenti bar.

Bul tásildiń bir mashqalası - ol IS tarawınıń sociallıq tarmaqlar, kompyuter oyınları, mobil jeke qollanıw hám t.b. sıyaqlı ICT niń shólkemlik emes qollanılıwına qızıǵıwshılıq bildiriwine kesent etedi. IS tarawın onıń qońsı tarawlarınan ayırıwdıń basqa usılı - "Reallıqtıń qaysı aspektleri IS tarawında hám basqa tarawlarda eń áhmiyetli?" degen sorawdı beriw. Filosofiyaǵa tiykarlanǵan bul usıl tek ǵana fokus, maqset hám baǵdardı emes, al sonday-aq basqa tarawlar arasında tarawdıń abırayın, táǵdirin hám juwapkershiligin de anıqlawǵa járdem beredi.

Biznes informatikası - bul baylanıslı pán bolıp, ol bir qansha mámleketlerde, ásirese Evropada jaqsı ornatılǵan. Informaciya sistemaları "túsindiriwge baǵdarlanǵan" fokusqa iye dep aytılsa da, biznes informatikası kóbirek "sheshimge baǵdarlanǵan" fokusqa iye hám informaciyalıq texnologiya elementlerin, qurılıs hám ámelge asırıwǵa baǵdarlanǵan elementlerdi óz ishine aladı.

Karera jolları

Informaciya sistemaları xızmetkerleri hár qıylı kásiplerge kirisedi:

  • Informaciya sisteması strategiyası
  • Basqarıw informaciya sistemaları – Basqarıw informaciya sisteması (MIS) - bul shólkemde sheshim qabıllaw, úylestiriw, qadaǵalaw, analiz hám informaciyanı vizualizaciyalaw ushın qollanılatuǵın informaciya sisteması.
  • Proektti basqarıw – Proektti basqarıw - bul belgilengen waqıtta belgili maqsetlerge erisiw hám belgili tabıs kriteriylerine juwap beriw ushın komandanıń jumısın baslaw, jobalastırıw, orınlaw, qadaǵalaw hám juwmaqlaw ámeliyatı.
  • Kárxana arxitekturası – Strategiyanı tabıslı islep shıǵıw hám ámelge asırıw ushın hár waqıtta kompleksli tásildi qollanıp, kárxananı analizlew, dizaynlaw, jobalastırıw hám ámelge asırıwdı ótkeriwdiń jaqsı anıqlanǵan ámeliyatı.
  • IS rawajlandırıw
  • IS shólkemlestiriw
  • IS konsultaciya beriw
  • IS qáwipsizligi
  • IS auditi

Informaciyalıq sistema tarawında karera jollarınıń keń túrliligi bar. "Arnawlı texnikalıq bilimge hám kúshli kommunikaciya kónlikpelerine iye xızmetkerler eń jaqsı perspektivalarǵa iye boladı. Basqarıw kónlikpelerine hám biznes ámeliyatı hám principlerin túsiniwge iye xızmetkerler jaqsı múmkinshiliklerge iye boladı, sebebi kompaniyalar óz tabısların arttırıw ushın texnologiyaǵa kóbirek umtılmaqta."[25]

Informaciyalıq texnologiyalar házirgi zaman biznesin ámelge asırıw ushın áhmiyetli, ol kóp jumıs orınların usınadı. Informaciyalıq sistemalar tarawı shólkemlerde informaciya sistemaların proektlestiretuǵın hám dúzetuǵın adamlardı, sol sistemalardı paydalanatuǵın adamlardı hám sol sistemalardı basqarıwǵa juwapker adamlardı óz ishine aladı. Programmistler, biznes-analitikler, sistema analitikleri hám dizaynerler sıyaqlı dástúrli IT xızmetkerlerine bolǵan talap áhmiyetli. Informaciyalıq texnologiyalar tarawında kóp jaqsı tólenetuǵın jumıs orınları bar. Dizimniń basında bas informaciya xızmetkeri (CIO) jaylasqan.

Izertlew

Informaciyalıq sistemalar boyınsha izertlewler ulıwma alǵanda pánaralıq bolıp, informaciya sistemalarınıń jeke adamlar, toparlar hám shólkemlerdiń minez-qulqına tásirin úyreniw menen baylanıslı. Xevner hám basqalar (2004)[26] IS tarawındaǵı izertlewlerdi eki ilimiy paradigmaǵa bóldi: adam yamasa shólkem minez-qulqın túsindiretuǵın yamasa boljaytuǵın teoriyalardı islep shıǵıw hám tekseriw ushın rawajlanıw ilimi hám jańa hám innovaciyalıq artefaktlardı jaratıw arqalı adam hám shólkem múmkinshilikleriniń shegaraların keńeytetuǵın dizayn ilimi.

Salvatore March hám Djerald Smit[27] informaciyalıq texnologiyalardıń hár qıylı aspektlerin, sonıń ishinde izertlew nátiyjelerin (izertlew shıǵısları) hám bul izertlewlerdi ámelge asırıw boyınsha iskerliklerdi (izertlew iskerlikleri) izertlew ushın struktura usındı. Olar izertlew nátiyjelerin tómendegishe anıqladı:

  1. Konstruktorlar - bul tarawdıń sózligin quraytuǵın túsinikler. Olar taraw ishindegi máselelerdi súwretlew hám olardıń sheshimlerin anıqlaw ushın qollanılatuǵın konceptualizaciyanı quraydı.
  2. Model - bul konstruktorlar arasındaǵı qatnaslardı ańlatatuǵın usınıslar yamasa pikirler jıyındısı.
  3. Metod - bul tapsırmanı orınlaw ushın qollanılatuǵın qádemler (algoritm yamasa kórsetpe) jıyındısı. Metodlar tiykarǵı konstruktorlar jıyındısına hám sheshim keńisliginiń kórsetiliwine (model) tiykarlanǵan.
  4. Instanciyalaw - bul artefakttı óz ortalıǵında ámelge asırıw.

Sonday-aq izertlew iskerlikleri tómendegilerdi óz ishine aladı:

  1. Belgili bir tapsırmanı orınlaw ushın artefakt qurıw.
  2. Qanday da bir progresske erisilgenin anıqlaw ushın artefakttı bahalaw.
  3. Jumısı bahalanǵan artefakt berilgen jaǵdayda, artefakttıń óz ortalıǵında nege hám qalay islegenin yamasa islemegenin anıqlaw áhmiyetli. Sonlıqtan, IT artefaktları haqqında teoriyalar dóretiw hám olardı tiykarlaw.

Informaciyalıq sistemalar pán sıpatında 30 jıldan aslam rawajlanıp kiyatırǵan bolsa da,[28] IS (informaciyalıq sistemalar) izertlewleriniń tiykarǵı baǵdarı yamasa ózgesheligi ilimpazlar arasında ele de talqılaw máselesi bolıp qalmaqta.[29][30][31] Bul talqılaw dógereginde eki tiykarǵı kózqaras bar: IS izertlewleriniń tiykarǵı máselesi retinde IT artefaktına tiykarlanǵan tar kózqaras hám dinamikalıq rawajlanıwshı kontekstke engizilgen IT nıń sociallıq hám texnikalıq aspektleri arasındaǵı óz-ara tásirge itibar qaratıwshı keń kózqaras. Úshinshi kózqaras[32] IS ilimpazların IT artefaktı hám onıń kontekstine teńdey itibar qaratıwǵa shaqıradı.

Informaciyalıq sistemalardı úyreniw ámeliy taraw bolǵanlıqtan, sanaat ámeliyatshıları informaciya sistemaları boyınsha izertlewlerden ámeliyatta birden qollanıwǵa bolatuǵın nátiyjeler kútedi. Degen menen, bul bárqulla da usılay bola bermeydi, sebebi informaciya sistemaları izertlewshileri kóbinese ámeliyatshılar kútkeninen de kóbirek minez-qulıq máselelerin tereń izertleydi. Bul informaciya sistemaları boyınsha izertlew nátiyjelerin túsiniwdi qıyınlastırıwı múmkin hám sınǵa alıp kelgen.[33]

Sońǵı on jılda, biznes baǵdarı Informaciya Sistemaları Funkciyasınıń (ISF) áhmiyetiniń ádewir artıwı menen sıpatlanadı, ásirese kárxana strategiyaları hám operaciyaların qollap-quwatlaw jaǵınan. Bul ónimdarlıqtı arttırıw hám qádiriyat jaratıwdı qollap-quwatlawdıń tiykarǵı faktorına aylandı. Informaciya sistemasınıń tásirlerin emes, al onıń ózin úyreniw ushın, EATPUT sıyaqlı informaciya sistemaları modelleri qollanıladı.

Informaciyalıq Sistemalar izertlewshileriniń xalıqaralıq shólkemi, Informaciya Sistemaları Associaciyası (AIS) hám onıń Jurnallar boyınsha Aǵla Ilimpazlar Forumı Komiteti (2022), AIS "joqarı dárejeli" dep esaplaytuǵın 11 jurnaldıń dizimin usındı.[34] AIS ke muwapıq, bul jurnallar dizimi tematikalıq, metodologiyalıq hám geografiyalıq kóp túrlilikti tán aladı. Recenziyalaw processleri qatań, redakciya keńesi aǵzaları keń tán alınǵan hám húrmetke iye, sonday-aq xalıqaralıq oqıwshılar auditoriyası hám úles qosıwshıları bar. Bul dizim basqaları menen birge lawazımdı kóteriw hám xızmet múddetin uzaytıw ushın da, ulıwma alǵanda, ilimiy jetiskenliklerdi bahalaw ushın tiykar noqat sıpatında paydalanıladı (yamasa paydalanılıwı kerek).

Dúnyanıń hár túrli bólimlerinde informaciya sistemaları boyınsha bir qansha jıllıq konferenciyalar ótkeriledi, olardıń kópshiligi recenziyalanadı. AIS tikkeley Informaciya sistemaları boyınsha xalıqaralıq konferenciyanı (ICIS) hám Amerika informaciya sistemaları konferenciyasın (AMCIS) ótkeredi, al AIS penen baylanıslı konferenciyalarǵa[35] Tınısh okeanı Aziya informaciya sistemaları konferenciyası (PACIS), Evropa informaciya sistemaları konferenciyası (ECIS), Jer orta teńizi informaciya sistemaları konferenciyası (MCIS), Informaciya resursların basqarıw boyınsha xalıqaralıq konferenciya (Conf-IRM) hám Uxan elektron biznes boyınsha xalıqaralıq konferenciyası (WHICEB) kiredi. AIS bólim konferenciyalarına[36] Avstralaziya informaciya sistemaları konferenciyası (ACIS), Skandinaviya informaciya sistemaları konferenciyası (SCIS), Informaciya sistemaları boyınsha xalıqaralıq konferenciya (ISICO), AIS Italiya bóliminiń konferenciyası (itAIS), AIS Orta-Batıs jıllıq konferenciyası (MWAIS) hám AIS Qubla jıllıq konferenciyası (SAIS) kiredi. AITP nıń [4] bilimlendiriw boyınsha arnawlı qızıǵıwshılıq toparı bolǵan EDSIG,[37] hár jılı noyabr ayında ótkeriletuǵın Informaciya sistemaları hám kompyuter bilimlendiriwi konferenciyasın[38] hám Informaciya sistemaların qollanbalı izertlew konferenciyasın[39] shólkemlestiredi.

Qosımsha oqıw

Derekler

  1. ↑ Piccoli, Gabriele; Pigni, Federico. Information systems for managers: with cases, 4.0, Prospect Press, July 2018 — 28 bet. ISBN 978-1-943153-50-3. 
  2. ↑ O'Hara, Margaret; Watson, Richard (1999). Managing the three levels of change. https://www.researchgate.net/publication/220630523. Retrieved 25 November 2018. 
  3. ↑ „information system“. BusinessDictionary.com. 11-avgust 2020-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 21-sentyabr 2014-jıl.
  4. ↑ „Information Systems“. Principia Cybernetica Web.
  5. ↑ „Information Technology vs Information Systems: What's The Difference?“ (en-US). CityU of Seattle (16-yanvar 2020-jıl). Qaraldı: 13-noyabr 2021-jıl.
  6. ↑ „What is Information Systems or Information Services (IS)?“. Definition from Techopedia. Qaraldı: 6-mart 2021-jıl.
  7. ↑ „What is IS (information system or information services)?“. WhatIs.com. Qaraldı: 6-mart 2021-jıl.
  8. ↑ „Information Services“. Directory. Australian Government (2-iyun 2017-jıl). 27-mart 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 6-mart 2021-jıl.
  9. ↑ „Information Services“. Ramsey County (12-sentyabr 2015-jıl). Qaraldı: 6-mart 2021-jıl.
  10. ↑ The first phase of creating a standardised international innovative technological implementation framework/Software application. http://www.inderscience.com/info/inarticle.php?artid=55312. Retrieved 2015-11-02. 
  11. ↑ „SEI Report, "Glossary"“. 3-sentyabr 2007-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 2-aprel 2013-jıl.
  12. ↑ Work System Theory: Overview of Core Concepts, Extensions, and Challenges for the Future. https://repository.usfca.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1034&context=at. 
  13. ↑ Bacon, C. James; Fitzgerald, Brian (2001-04-01). "A systemic framework for the field of information systems". ACM SIGMIS Database: The DATABASE for Advances in Information Systems 32 (2): 46–67. doi:10.1145/506732.506738. ISSN 0095-0033. https://doi.org/10.1145/506732.506738. 
  14. ↑ Marc S. Silver, M. Lynne Markus, Cynthia Mathis Beath (Sep 1995). "The Information Technology Interactive Model: A Foundation for the MBA Core Course". MIS Quarterly: 361–390. http://misq.org/the-information-technology-interaction-model-a-foundation-for-the-mba-core-course.html?SID=k2fh85s9nd5a2ne85qh5a3art7. 
  15. ↑ Stair, Ralph. Principles of Information Systems, George Reynolds, 14th, Mason, OH: Cengage, 2020. ISBN 978-0-357-11252-6. OCLC 1305839544. 
  16. ↑ Evolutionary Business Information Systems. 
  17. ↑ Multilayered analysis of co-development of business information systems. http://www.jisajournal.com/content/pdf/s13174-015-0030-8.pdf. 
  18. ↑ Using MIS. Kroenke, 2009. ISBN 978-0-13-713029-0. 
  19. ↑ Computer Studies. Frederick Nyawaya, 2008. ISBN 978-9966-781-24-6. 
  20. ↑ „Computer and Logic Essentials – Units of study – Swinburne University of Technology – Melbourne, Australia“.
  21. ↑ „Building IT Systems – RMIT University“.
  22. ↑ „Systems Development – Units of study – Swinburne University of Technology – Melbourne, Australia“. 5-iyul 2022-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 6-dekabr 2015-jıl.
  23. ↑ Denning, Peter (June 2007), Ubiquity a new interview with Peter Denning on the great principles of computing, 2007-tom, 1-bet, „People from other fields are saying they have discovered information processes in their deepest structures and that collaboration with computing is essential to them.“
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 „Scoping the Discipline of Information Systems“. 31-iyul 2016-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 4-dekabr 2017-jıl. Silteme kórsetiwdegi qátelik: Invalid <ref> tag; name "dogpile.com" defined multiple times with different content
  25. ↑ „Information Systems“. Sloan Career Cornerstone Center; Alfred P. Sloan Foundation (2008). Qaraldı: 2-iyun 2008-jıl.
  26. ↑ Hevner; March; Park; Ram (2004). "Design Science in Information Systems Research". MIS Quarterly 28 (1): 75–105. doi:10.2307/25148625. 
  27. ↑ March; Smith (1995). "Design and natural science in Information Technology (IT)". Decision Support Systems 15 (4): 251–266. doi:10.1016/0167-9236(94)00041-2. 
  28. ↑ Avgerou, C (2000). "Information systems: what sort of science is it?". Omega 28 (5): 567–579. doi:10.1016/s0305-0483(99)00072-9. 
  29. ↑ Benbasat, I. (2003). "The identity crisis within the IS discipline: defining and communicating the discipline's core properties". MIS Quarterly 27 (2): 183–194. doi:10.2307/30036527. 
  30. ↑ Agarwal, R. (2005). "The information systems identity crisis: focusing on high- visibility and high-impact research". MIS Quarterly 29 (3): 381–398. doi:10.2307/25148689. 
  31. ↑ El Sawy, O (2003). "The IS core –IX: The 3 faces of IS identity: connection, immersion, and fusion". Communications of the Association for Information Systems 12: 588–598. doi:10.17705/1cais.01239. 
  32. ↑ Orlikowski, W. (2001). "Research commentary: desperately seeking the "IT" in IT research—a call to theorizing about the IT artifact". Information Systems Research 12 (2): 121–134. doi:10.1287/isre.12.2.121.9700. 
  33. ↑ Kock, N.; Gray, P.; Hoving, R.; Klein, H.; Myers, M.; Rockart, J. (2002). "Information Systems Research Relevance Revisited: Subtle Accomplishment, Unfulfilled Promise, or Serial Hypocrisy?". Communications of the Association for Information Systems 8 (23): 330–346. doi:10.17705/1CAIS.00823. 
  34. ↑ „Research - Association for Information Systems (AIS)“. aisnet.org. Qaraldı: 21-fevral 2024-jıl.
  35. ↑ „AIS affiliated conferences“. 15-fevral 2012-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 10-fevral 2012-jıl.
  36. ↑ „AIS chapter conferences“. affiniscape.com. 27-fevral 2012-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 10-fevral 2012-jıl.
  37. ↑ „EDSIG Information Systems Educators“.
  38. ↑ EDSIG. „ISCAP Conferences – EDSIGCON & CONISAR“.
  39. ↑ EDSIG. „ISCAP Conferences – EDSIGCON & CONISAR“.
«https://kaa.wikipedia.org/w/index.php?title=Informaciyalıq_sistema&oldid=96183» saytınan alınǵan