Chili

Chili (ispansha Chile), rásmiy Chili Respublikası (ispansha República de Chile) — Qubla Amerikanıń qubla-batısında jaylasqan mámleket. Shıǵısta Argentina, arqa-shıǵısta Boliviya, arqada Peru elleri menen shegaralasıp, batısta Tınısh okeanı, al qublada Dreyk buǵazı menen qorshalǵan.

Chili Respublikası ispansha República de Chile
Bayraq Gerb
Uranı: «Por la razón o la fuerza» (ispansha) («Aqıl menen yamasa kúsh penen»)
Gimni: «Himno Nacional de Chile» (ispansha) («Chili milliy gimni»)
Chilidiń jaylasqan ornı (qoyıw jasıl) hám Antarktidadaǵı dawagerlik etiwshi aymaǵı (aqshıl jasıl)
Paytaxtı	Santyago 33°26′S 70°40′W
Iri qalaları	Santyago
Rásmiy tili	ispan tili
Diniy quramı (2022)	62.1% xristianlar 52.6% katolikler 9.5% basqa xristianlar 37.4% dinsiz 0.5% basqalar
Etnoxoronim	chili, chilili
Basqarıw forması	prezidentlik respublika
• Prezident	Gabriel Borich
Nızam shıǵarıwshı organ	Milliy Kongress
• Joqarǵı palata	Senat
• Tómengi palata	Deputatlar palatası
Ǵárezsizlik  (Ispaniyadan)
• Ǵárezsizlik kúni	18-sentyabr 1810-jılı
• Deklaraciya járiyalanǵan	12-fevral 1818-jılı
• Tán alınǵan	25-aprel 1844-jılı
• Házirgi konctituciya	11-sentyabr 1980-jılı
Maydanı
• Ulıwma	756,949 km2 (37-orın)
• Suw (%)	2.1 (2015-jıl boyınsha)
Xalıq sanı
• 2023-jıl (shama)	18,549,457 adam (65-orın)
• Xalıq tıǵızlıǵı	24 adam/km2 (198-orın)
JIÓ (SAUP)	2023-jıl (esap)
• Jámi	▲ $597.520 milliard (45-orın)
• Jan basına	▲ $29,934 (64-orın)
JIÓ (nominal)	2023-jıl (esap)
• Jámi	▲ $344.400 milliard (45-orın)
• Jan basına	▲ $17,253 (62-orın)
Djini (2021)	▲ 46 joqarı
IRI (2021)	▲ 0.855 kútá joqarı · 42-orın
Pul birligi	сhili pesosı (CLP)
Waqıt zonası	UTC-4 hám -6
• Jaz (DST)	UTC-3 hám -5
	aprel–sentyabr
Avtomobil háreketi	oń
Telefon prefiksi	+56
ISO kodı	CHL
XOK kodı	CHI
Internet domeni	.cl

Chili dúnyanıń eń qubla bóleginde, jáne Antarktidaǵa eń jaqın jaylasqan mámleket bolıp esaplanadı. Maydanı 756,1 km². Xalqınıń sanı 17,5 million adam (2017-jıl sanaǵı boyınsha).

Paytaxtı – Santyago qalası. Rásmiy tili – ispan tili.

Siyasiy sisteması

Mámleketlik qurılıs forması jaǵınan Chili – unitar mámleket, al mámleketlik basqarıw forması boyınsha – prezidentlik respublika. Ámeldegi konstituciyası 1980-jılı qabıl etilgen hám 1981-jıldan baslap kúshke kirgen bolıp, 1989-jılı, 1994-jılı hám 2004-jılı dúzetiwler kirgizilgen.

Mámleket basshısı – prezident bolıp, ol ulıwma tuwrıdan-tuwrı hám jasırın dawıs beriw jolı menen 4 jıl múddetke saylanadı. Chilidiń házirgi prezidenti 2022-jılı saylanǵan Gabriel Borich Font.

Nızam shıǵarıwshı húkimet organı Chili Senatı hám Deputatlar palatasınan turatuǵın Milliy Kongress bolıp, atqarıwshı húkimetti prezident iske asıradı.

Tábiyatı

Chili arqadan qublaǵa Tınısh okeanı jaǵası boylap 4300 kilometrge sozılǵan, aymaǵınıń úlken bólimin And tawları (biyikligi 6880 metrge shekem), arqasın Atakama shóli iyelegen. Mámleket qublasında Patogoniya tegisligi jaylasqan. Chili quramına qurǵaqlıqqa jaqın bir neshe ataw, Órtli Jer aralları batıs aymaǵı hám de Tınısh okeandaǵı birpara arallar (Pasxa ataw hám basqalar) kiredi. Relyefinde 3 uzınına ketken region ayqın kórinedi: shıǵısta Andtiń Bas Kordilyera tawları, batısta jaǵıs boyı Kordilyera dizbesi hám taw aralıǵı batıǵında Uzınsha oypatlıǵı bar. Chilida vulkan kóp; tez-tez jer silkiniwler bolıp turadı. Chili aymaǵında mıs, tábiyiy selitra, molibden, sap altınkúkirt, temir rudası, marganec, qorǵasın, altın, gúmis, taskómir, rux, barit, neft, gaz kánleri bar. Klimatı arqa bóliminde tropikalıq shól ıqlımı (jıllıq jawın 50 mm den kem). Subtropikalıq Orta Chilidiń arqasında ıqlım qurǵaq (jıllıq jawın 100-200 mm), orayında orta teńiz ıqlımı, qısta jawın jawadı (Santyago qalasında jılına 350 mm), qublasında ızǵar subtropikalıq ıqlım (jıllıq jawın 2000-2500 mm). Qubla Chilida ıqlım belgili bir okean ıqlımı, jawın kóp jawadı (jılına 3000-7000 mm). Tawlarda muzlıqlar bar. Ortasha aylıq tempatura arqada 12-16° tan (iyulda) 18-22° qa shekem (yanvarda), orayında 8-20°, qublasında 8-15°. Derlik hámme dáryaları júdá qısqa hám Tınısh okeanǵa tiyisli. Arqa Chilida Loa dáryasınan basqa aǵın suw joq. Qublasında bolsa dáryalar jıl dawamında suwlı. Arqa Chilida topıraq hám ósimlik oramı jaqsı rawajlanbaǵan. Orta Chilidiń arqasında shala shól, orayında sur qońır hám qońır topıraqlarda kserofil putalar ósedi. And tawlarınıń orta qaptal bawırları qara buk ormanları menen oralǵan, onnan joqarı taw sahraları. Orta Chilidiń qublasındaǵı gúńgirt orman hám batpaqlı topıraqlarda qalıń ormanlar, And tawlarında qoraqayinigna japıraqlı ormanlar hám alp otlaqlari bar. Qublasında subantarktika aralas ormanları, shet qublasında batpaqlasqan otlaqlar hám torfli jerler ushıraydı. Haywanat dúnyası hár qıylı. Chili arqasında aguarachay túlkisi, puma, jer bawırlawshılar, qublasında pudu hám uemul suwınları, amerika sassıq kuzeni, suvsar, magellan túlkisi hám basqalar jasaydı. Chilida Vilyarrika, Bernardo O Xiggins, Alberto Agostini, Los Paraguas, Peres Rosales hám basqa milliy baǵlar hám de qorıqxanalar shólkemlestirilgen (atap aytqanda, Paxsa hám XuanFernandes arallarında).

Xalqı

Xalqınıń 90% i chililer. Mámlekettiń túpkilikli xalqı araukan, kechua hám aymara indeycları esaplanadı. Rásmiy tili - ispan tili. Dinge sıyınıwshılardıń kópshiligi katolikler. Qala xalqı 86%. Iri qalaları - Santyago, Valparaiso, VinyadelMar.

Tariyxı

Santyago, 1779-jıl

Chili aymaǵında áyyemnen indeyc qáwimleri jasaǵan. XV ásirde mámlekettiń arqa bólegin inkler iyelep aldı. XVI ásirdiń 30-jıllarında Chilige ispan konkistadorları bastırıp kirdi. XVI ásirdiń ortalarında Chili aymaǵı Ispaniyanıń Peru vitse korolligi quramına kirgen. 1810-jılı iyulda ispanlar zulımlıǵına qarsı xalıq kóterilisi baslandı. 18-sentyabrde milliy húkimet xuntası shólkemlestirildi. Amerika kontinentindegi Ispaniya koloniyalarınıń ǵárezsizlik ushın alıp barǵan urıs jıllarında (1810-26) Chili ǵárezsizligi járiyalandı (1818-jıl 12-fevral). 1823-jıl qullıq biykar etildi. XIX ásir ortalarınan Chilige sırt el qarjıları kirip kele basladı. 1865-66-jıllarda Chili Peru, Boliviya hám Ekvador menen birgelikte Ispaniyaǵa, 1879-84-jıllarda Ullı Britaniya járdeminde Peru hám Boliviyaǵa qarsı urıs alıp bardı. Nátiyjede bul mámleketlerdiń selitra rezervlerine bay aymaqları Chilige ótti. Bul mámlekette taw kánshilik sanaatınıń rawajlanıwına imkaniyat jarattı. I jáhán urısı jılları (1914-18) Chili biytáreplik járiyaladı. 1927-jılǵı mámleket awdarıspaǵı nátiyjesinde mámlekette áskeriy diktatura ornatıldı, siyasiy partiyalar, jumısshı hám kásiplik awqam shólkemleri iskerligi qadaǵan etildi. 1936-jıl Chilide Kommunistlik, Radikal hám Socialistlik partiyalar qatnasıwında Xalıq frontı dúzildi jáne onıń kandidati P. Agirre Serda 1938-jıldaǵı prezident saylawında jeńiske eristi. Húkimet bir qansha social-ekonomikalıq ilajlardı ámelge asırdı. 1941-jıl ań, sana astı socialistlerdiń satqınlıǵı sebepli Xalıq frontı tarqalıp ketti. Ekinshi jáhán urısı jılları (1939-45) Chili Germaniya (1945-jılı fevral) hám Yaponiya (1945-jılı aprel) ǵa qarsı urıs járiyalaǵan bolsa da ámelde urısta qatnaspadı. 1947-58-jıllar hákimiyattı diktatorlıq rejimi basqardı. 1956-jıl Chili KP (1922-jılı dúzilgen) hám Socialistik partiyası (1933-jılı tiykar salınǵan) Xalıq háreketi frontın, 1969-jılı Kommunistlik, Socialistlik hám basqa partiyalar Xalıq birligi blogın shólkemlestirdi. Xalıq birligi blogı kandidati S. Alyende Gossens saylawlarda jeńiske erisip, mámleket prezidentligine saylandı. 1973-jıldaǵı áskeriy tónkerilis waqtında Alyende óltirildi hám húkimet tóbesine A. Pinochet basshılıǵındaǵı áskeriy xunta keldi. Ol 15 jıldan artıq waqıt mámleketti basqardı. Bul dáwirde ǵalabalıq repressiyalar háwij aldırıldı; sonıń menen birge mámleket ekonomikası Qubla Amerikadaǵı mámleketler ortasında aldınǵı orınlardan birin iyeledi. Bul Chilige xalıqaralıq ekonomikalıq shólkemlerge aǵza bolıw imkaniyatın jarattı. 1989-jılǵı demokratiyalıq saylawlar nátiyjesinde Augusto Pinochet húkimetten ketti hám 1990-jıldan mámleketti demokratiyalıq jol menen basqarıw forması ornatıldı. Chili 1945-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekstan Respublikası suverenitetin 1992-jılı 18-martta tán alǵan hám 1994-jılı 16-sentyabrde diplomatiyalıq múnásibetler ornatqan. Milliy bayramı - 18-sentyabr - Ǵárezsizlik kúni (1810).

Tiykarǵı siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları

Chili Kommunistlik partiyası, 1922-jılı dúzilgen; Demokratiya ushın gúres partiyası, 1988-jılı shólkemlestirilgen; Milliy jańalanıw partiyası, 1987-jılı dúzilgen; Chili radikal social demokratiyalıq partiyası; Chili socialistlik partiyası, 1933-jılı shólkemlestirilgen; Xristian demokratiyalıq partiyası, 1957-jılı dúzilgen; Chili birlesken socialistlik partiyası. Chili miynetkeshleri birlesken kásiplik awqamlar orayı, 1988-jılı Chili miynetkeshleri birden-bir kásiplik awqamı orayı (1953) negizinde shólkemlestirilgen.

Ekonomikası

Chili Latın Amerikasındaǵı ekonomikalıq tárepten rawajlanǵan mámleketlerden biri. Jalpı ishki ónimde awıl xojalıǵı hám balıq awlaw úlesi 6,4%, sanaattiki 38,8%, xizmet kórsetiw tarmaǵıniki 54,8% in quraydı. Awıl xojalıǵınıń tiykarǵı tarmaǵı dıyqanshılıq. Biyday, arpa, mákke, kartoshka, dukkakli --- dán eginleri egiledi. Baǵmanshılıq (alma, citrus miyweler, shaptalı) hám júzimshilik rawajlanǵan. Qant láblebi, --- zigir, temeki, zaytun jetistiriledi. Shárwashılıqta qaramal, qoy, eshki, shoshqa, jılqı baǵıladı. Iri qalalar átirapında sút shárwashılıǵı rawajlanǵan. Teńizden balıq hám teńiz jániwarları awlanadı. Ormanda aǵash tayarlanadı.

Sanaat

Chili mıs qazıp alıw boyınsha dúnyada aldınǵı orınlarda turadı (jılına ortasha 2488 mıń t). Sonıń menen birge, tábiyiy selitra, molibden, neft, temir rudası, altın, gúmis, tábiyiy gaz, taskómir qazıp alınadı. Jılına ortasha 25,2 mlrd. kVt saat elektr energiyası payda etiledi. Sanaattıń azıq-awqat hám jeńil sanaat tarmaǵı rawajlanǵan. Mashinasazlıq, qara hám reńli metallurgiya, ximiya, neftti qayta islew, neft ximiyası, sellyuloza qaǵaz sanaatı rawajlanıp atır.

Transportı

Mámleket ishinde júk tasıwda avtomobil transportı jetekshi orında. Avtomobil jolları uzınlıǵı 79,8 mıń km. Transport jolınıń uzınlıǵı 6,6 mıń km. Sırtqı sawda aylanısınıń tiykarǵı bólegi teńiz transportına tuwra keledi. Zárúrli teńiz portları: Uasko, Valparaiso, Tokopilya. Santyago qalasında xalıqaralıq aeroport bar. Chili shetke mıs, balıq hám teńiz ónimleri, awıl xojalıǵı ónimleri, selitra, qaǵaz, yod shıǵaradı; shetten neft, ximiya buyımları, elektron hám mashina úskeneleri aladı. Sırtqı sawdada AQSh, Evropa Awqamı mámleketleri, Argentina, Braziliya, Yaponiya, Meksika menen sherikleslik etedi. Pul birligi - chili pesosi.

Medicinalıq xızmeti, bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy mákemeleri

Chilide shıpakerler universitetlerdiń medicina fakultetlerinde tayarlanadı. Mámlekette 6 jastan 14 jasqa deyingi balalar ushın 8 jıllıq májbúriy tálim engizilgen. Tiykarǵı dep atalǵan baslanǵısh mektepte oqıw 8 jıl, orta mektepte 4 jıl Tiykarǵı mektep negizinde 4 jıllıq óner texnika mektepleri hám pedagogikalıq bilim orınları isleydi. Mámlekette 8 universitet bar. Irileri: Chili universiteti(1843), Texnika mámleketlik universiteti(1947), Katolik universitet(1888); hámmesi Santyago qalasında. Sonıń menen birge, 3 joqarı kolledj, konservatoriya hám ámeliy kórkem óner mektep bar. Ilimiy mákemeler, tiykarınan, Santyago qalasında jaylasqan. Institutlar Chili bakteriologiya institutı(1929), meteorologiya xızmeti(1894), áskeriy geografiya institutı(1922), geografiya, geodeziya hám geofizika milliy komiteti(1955), gidrografiya institutı(1874, valparaiso), geologiya institutı(1957), Antarktida institutı(1963), yadro energiyasın úyreniw milliy orayı, Okeanografiya institutı(1945, valparaiso), Lebu ilimiy institutı(1945, araukanlar tariyxın úyrenedi), Chili akademiyası(1855), Chili Tábiyiy pánler akademiyası(1926), Chili tariyx akademiyası(1940), Chili Pánler akademiyası(1964) nda alıp barıladı. Iri kitapxanaları: Chili milliy kitapxanası(1813), Chili universitetiniń oraylıq kitapxanası; ekewi de Santyago qalasında. Muzeyleri - Milliy tariyx muzeyi, Elegant kórkem óner milliy muzeyi, Pedagogika muzeyi, házirgi zaman kórkem óneri muzeyi, amerika xalqı kórkem óneri muzeyi hám basqalar.

Baspasózi, radio hám telekórsetiwleri

Chilide bir qansha gazeta hám jurnallar basıp shıǵarıladı. Tiykarǵıları: "Analisis" ("Analiz", háptelik jurnal, 1977-jıldan), "Merkurio" ("Merkuriy", kúndelik gazeta, 1827-jıldan), "Nason" ("Millet", kúndelik gazeta, 1917-jıldan), "Oy" ("Búgin", háptelik jurnal, 1977-jıldan), "Segunda" ("Sekunda", kúndelik keshki gazeta, 1931-jıldan), "Tersera" ("Sherek", kúndelik gazeta, 1950-jıldan), "Ultimas notisias" ("Sońǵı informaciya", kúndelik gazeta, 1902-jıldan). Orbe Servisnoye Informatios (SA) Húkimet informaciya agentligi 1953-jılı fevralda dúzilgen. Chili jańalıqlar agentligi, 1993-jılı tiykar salınǵan. Chili radiostanciya associaciyası 1936-jılda shólkemlestirilgen; 455 radiostanciyanı birlestiredi. Chili - 7 kanal milliy televideniesi húkimet mákemesi bolıp, 145 stanciyanı birlestiredi. Bir qansha kommerciyalıq radio hám televidenie stanciyaları bar.

Ádebiyatlar

Chilidi Ispaniya basıp alǵalı ispan tilinde rawajlanıp atır. Ispaniyalıq A. de ErsilyaiSuniga (1533-94) nıń "Araukana" dástanı (1-3 bólimler, 1569-89) XVI ásirde jaratılǵan eń iri shıǵarma esaplanadı (ol jaǵdayda araukanlardıń ispan kolonizatorlarǵa qarsı gúresi sáwlelendirilgen). Bul dáwirde kreollar folklori ispan xalıq poeziyası tiykarında rawajlandı. Amerikadaǵı Ispaniya koloniyalarınıń ǵárezsizlik ushın gúresi dáwiri (1810-26) nde publicistika tiykarǵı janr bolıp qaldı. Birinshi Chili gazetasi - "Aurora de Chile" ("Chili tańınıń atıwı") tiykarshısı K. Enrikes bul janrda dóretiwshilik etken dóretiwshilerdiń jarqın wákili bolıp tabıladı. Milliy dramaturgiya tiykarın M. Magalyanes jarattı. 1818-jılı Chili ǵárezsizlikke eriskennen soń, Latın Amerikası mámleketlerindegi kóplegen jazıwshılar Chilide jasap dóretiwshilik etken. Jazıwshı Venesuela, alım hám mámleket ǵayratkeri A. Belo, Argentinalı jazıwshı, jámiyetlik ǵayratkeri D.M.Sarmyanto hám basqa dóretiwshiler Chili mádeniyatı rawajlanıwında áhmiyetli rol oynaydı. Chili jámiyetlik ǵayratkeri, alım hám avtor X. VLastarrin (1817-88) Chili ádebiyat fondın shólkemlestirip (1842), milliy ádebiyattı jaratıw wazıypasın qoydı. XIX ásir 1-yarımında poeziya romantizm ruwxında rawajlandı (S. Sanfuentos, E. Lilo hám basqalar). Prozada kostumbrizm jetekshi jónelis bolıp qaldı. XIX ásir ortalarında sın kózqarastan realizm maydanǵa keldi. A. Bleyet Gana (1830-1920) onıń iri wákili bolıp tabıladı. XIX ásirdiń aqırı XX ásirdiń baslarında P. A. Gonsales Bastias, M. Xara hám basqa poeziyada jańa kórkem sırtqı kórinislerdi izlep basladı. Buǵan málim dárejede Nikaragualı shayır R. Dario dóretiwshiligi tásir kórsetti. 1920-jıllarda T. Mistral, V. Uydobro sıyaqlı shayırlar nátiyjeli dóretiwshilik etti. 30-jıllarda shayır P. Neruda dóretiwshiligi tereń evolyuciyanı basınan keshirdi. Sol dáwirde dóretiwshilik etken F. Gana, F. Santivan, L. Duran hám basqa óz dóretpelerinde diyqanlar ómirin sáwlelendirdi. Dıyqanlardıń klaslıq gúresi R. Lomboy, M. Gerrero romanlarında, jumısshılar turmısı, olardıń párawan keleshek ushın gúresi N. Gusman, A. Sabeli, D. Munos, G. Senteno, v. Teytelboym romanlarında óz kórinisin taptı. F. Koloan, M. Roxas, G. Atias prozalıq dóretpeleri sociallıq máselelerge baǵıshlandı. 1960-70-jıllarda siyasiy qosıqlar janrı keń tarqaldı. V. Xara bul janrda dóretiwshilik etken dóretiwshilerdiń jarqın wákili bolıp tabıladı. Mámlekette áskeriy xunta húkimet tóbesine kelgennen keyin (1973), kóp avtorlar hám shayırlar gúzetiw astına alındı. Mámleketti taslap ketiwge májbúr bolǵan jazıwshılar óz dóretpelerinde Chili baxıtsızlıǵın sáwlelendirdi (A. Skarmet, V. Teytelboym romanları hám basqalar).

Arxitektura

Chili aymaǵında jasaǵan indeyclardıń áyyemgi kórkem ónerinen qorǵanlar, biyik tas diywal menen oralǵan 1-2 qabatlı úylerden ibarat awıl qarabaxanaları saqlanǵan. XVI ásirden fort, qala hám shirkewler, ishki háwlisi bolǵan 1 qabatlı úyler qurıldı. XVIII-XIX ásirlerde barokko hám klassicizm usılında qala imaratları, shirkew hám saraylar qurıldı (arxitektorlar X. ToeskaiRichi, M. de Xara Kemede). XIX ásir Chili arxitekturasında eklektizm, XX ásir baslarında modern usılı rawajlandı. XX ásirdiń ortalarında qalalar qayta qurıldı, zamanagóy arxitekturalıq imaratlar, atap aytqanda, "Gonsales Kortes" (1960-63, arxitektor S.Gonsales hám basqalar), "Portales" (1961-63, arxitektor K.Breshani hám basqalar) turar jay komplekslerin, Santyagoda Texnologiya institutı (1962-65, arxitektor K.Breshani hám basqalar) qurıldı.

Súwretlew kórkem óneri

Indeyclerdiń áyyemgi mádeniyatı Peru mádeniyatı menen baylanıslı. Túrli kóriniste jasalǵan hám rayem salınǵan ılaydan islengen ıdıslar, metall taǵınshaqlar, adam hám ań tábiyat kórinisleriniń diywal taslarǵa salınǵan súwreti saqlanǵan. Bul dástúrler toqımashılıq, gúzeshilik, aǵash naǵıs oyıwshılıǵında óz sáwleleniwin tapqan. XVII-XIX ásirlerde tábiyat kórinisin súwretlew hám músinshilik, gravyura rawajlandı (A. Santelises). XIX ásir ortalarında portretshiler F. X. Mandola, A. Gana, XIX ásir 2-yarımında súwretshiler P. Lira hám M. A. Kiro dóretiwshilik etti. Súwretshiler A. Valunsuela Lyanos, E. Plasa, músinshiler N. Plasa, V. Arias XIX-XX ásirdiń realist ustaları bolǵan. XX ásirde Chilide túrli modernistlik aǵımlar (kubizm, syurrealizm, abstraksionizm) keń tarqaldı. K. Ermosilya Alvares, G. Nunyes, P. Lbos, X. Eskames sıyaqlı súwretshiler, L. Dominges, S. Roman Roxas sıyaqlı músinshiler realistlik dástúrlerde dóretiwshilik etti.

Muzıka

Chilidiń áyyemgi muzıka mádeniyatın jergilikli jay xalqı áwladları, dáslep, araukanlar saqlap kelmekte. Olardıń tiykarǵı muzıka ásbapları: udarlı - baraban (kultrun), shaqıldaq (uada); úflep shertiletuǵın - trutruka, lolkin, pifyulka. Kreollar xalıq muzıkası Argentina xalıq muzıkasına jaqın. Qosıq, ayaq oyın janrları - kueka, kuando, qosıq janrı - tonada (jalǵız atqarılatuǵın lirikalıq qosıq). Muzıka saz ásbapları - gitara, arfa, gi. tarron. XIX ásir Santyagoda filarmoniya jámiyeti dúzildi (1827), muzıka mektep ashıldı (1849; 1851-jıldan konservatoriya). Kompozitorlardan M. Robles Artıs de Sarate (XIX ásir), K. Lavin, P. Ol. Alyende Saron, X. Urrutia Blondel, E. Soro, D. SantaKrus Vilson (XX ásir), dirijyorlar A. Karvaxal, V. Teva, pianinoshılar K. Arrou, X. Reyes, skripkashı P. d' Andurayn ataqlı. Santyagoda Chili simfoniya orkestri (1941-jılı shólkemlestirilgen), Munitsipal simfoniya orkestri (1955), Tarlı kvartet (1954), Chili milliy baleti (1957), sonıń menen birge, Milliy konservatoriya isleydi.

Teatr

Professional teatrlar Chili aymaǵında jasaǵan indeyclerdiń xalıq dástúrlerinen baslanadı. XVII-XVIII ásirlerde Santyago hám Konsepson qalalarındaǵı toy dástúrlerinde spektakller qoyılǵan. 1709-jılı Santyagoda birinshi teatr imaratı qurıldı. Bul teatrda, tiykarınan, ispan dramaturgları - L one de Vega, A. Moreto, X. Ruis, L. Sagredo pyesaları saxnalastırıldı. 1791-jılı Valparaiso qalasında teatr qurıldı. 1815-jılı Santyagoda "Kolisso" teatrı ashıldı. Chili ǵárezsizlikke eriskennen keyin, 1818-jılı Santyagoda "Romada" teatrı jumıs islep basladı hám ol jaǵdayda milliy dramaturg M. Magalyanes dóretpeleri qoyıldı. 1842-jılı Chili universiteti janında teatr (1857-jıldan munitsipal teatr), 1848-jılı "Respublika teatrı" dúzildi. XIX ásir Chili teatrı rawajlanıwında Argentinalı dramaturglar - K. Belo, R. Minnyelelar áhmiyetli rol oynaydı. XX ásirdiń 1-yarımında mámlekettiń kóp qalalarında háweskerlik jámáátleri payda boldı. 1939-jılı Santyagoda Kishi universitet teatrı, 1941-jılı Chili universitetiniń tájiriybe teatrı (házirgi Chili universiteti janındaǵı teatr institutı) dúzildi. 1946-jılı Santyagoda Saxna kórkem óneri xalıq mektebi ashıldı. 50-jıllarda R. Frontaur, V. Vargas, A. Flores basshılıǵında teatr toparları júzege keldi. Sonıń menen birge, "Teatro munisipal", "Atelye", "Teatro mimiko" teatrları jumıs isleydi. XX ásirdiń 50-60-jıllarında teatr repertuarlarınan X. Dias, I. Agirre, Ye. Bunster, D. Barros Gres hám basqa dramaturglardıń pyesaları, jáhán klassik jazıwshılarınıń dóretpeleri orın aldı. Mámlekette áskeriy xunta húkimet tóbesine kelgennen keyin (1973), kóp teatr ǵayratkerleri qamaqxanalarda qaytıs boldı, shet elge ketiwge májbúr boldı hám sol jerde teatr jámáátlerin dúzdi. Atap aytqanda, 1976-jılı Franciyada "Alef" teatrı, 1980-jılı Shveciyada Sandino atındaǵı Latın Amerikası teatrı (chilili teatr ǵayratkeri I. Kontilyano basshılıǵında) payda boldı.

Kino

Chilide birinshi hújjetli xronikalıq film 1907-jılı jaratıldı. XX ásir baslarında Santyago hám Valparaiso qalalarında "Jambastiani film", "Chile film" hám basqa kinofirmalar islep basladı. 1934-jılı birinshi dawıslı film ("Arqa hám qubla", rejissor X. Delano) jaratıldı. 30-jıllardıń 2-yarımında, tiykarınan, qısqa metrajlı, xronikalıq hám hújjetli filmler ekranǵa shıqtı. 40-jıllarda kommerciyalıq filmler menen birge rejissor X. Delanonıń "Krilonlı qız" (1941), "Hollywood" (1944) filmleri kórsetildi. 1957-jılı Santyago universiteti janında kino institutı ashıldı. 60-jıllardıń eń jaqsı filmleri: "Qanlı selitra" (1969, rejissor E. Soto), "Viz jasaytuǵın úy" (1970, rejissor P. Kaulen) hám basqa 1970-jıllar basında Latın Amerikası kinosı altın fondına kirgen "Ortaq prezident" (1970, rejissor M. Littin), "Dawıs hám mıltıq" (1971, rejissor E. Soto), "Gúwahlar" (1971, rejissor K. Elsesser) hám basqa filmler jaratıldı. Húkimet áskeriy xunta qolına ótkennen, aldıńǵı kino ǵayratkerler mashqalaǵa dus keldi. 70-jıllardıń aqırında Chilidiń aǵartıwshı rejissyorları shet elde bir qansha filmler jarattı ["Bunı esten shıǵarıp bolmaydı" (1975, rejissyorlar M. Malyet, X. Faxardo, R. Gonsales), "Marusiya kánindegi waqıya" (1976, rejissor M. Littin) hám basqalar].