And tawları
And tawları (ispansha Andes; Cordillera de los Andes; ink xalqlarınıń tilinde anta — mis kánli tawlar) — dúnyadaǵı eń uzın (shama menen 9000 km) hám eń biyik (6960 m) taw dizbeklerinen biri. Eni 800 km ge shekem. And tawları Qubla Amerikaı pútkil uzınlıǵı boylap batıs tárepten orap turadı. And tawları arqadan qublaǵa júdá uzın aralıqta (66°qa) sozılıp ketkenligi sebepli topıraq hám ósimlik oramı da hár túrli bolıp, vertikal regionlar anıq kórinedi. Tez-tez jer silkiniwi bolıp, vulkanlar (Kotopaxi, Misti, Maypu) atılıp turadı. And tawları bir-birlerine parallel bolǵan hám meridian P boylap sozılǵan dizbeklerden ibarat.-I Arqasında Karib teńizi jaǵaları boylap eki qatar (ball. 2765 m ge shekem ), arqa-batısında 4 qatar (ball. 5800 m ge shekem ) dizbek jaylasqan. Dizbeklerdi tereń tektonikalıq oyıqlar hám ishki tegis tawlılar bir-birinen ajıratıp turadı. Ekvatorda eki qatar vulkan tawları taw aralıǵındaǵı oylıqlardı qorshap turadı. Peruda biyikligi 6768 m ge shekem bolǵan tawlar hám 4200 m ge shekem kóterilgen platolardı dáryalar tereń oyıp jibergen. Oraylıq And tawları dizbekleriniń ortasha biyikligi 4000 — 5000 m. Platolar keń hám júdá biyik (4000 m shamasında ). Bas Kordilera tawlarındaǵı Akonkagua tawı (6960 m)- Batıs yarım shardaǵı eń biyik shıń. Kirǵoq boyı dizbegi sozılǵan, shıǵısta bolsa úlken bir bólekli tawlar jaylasqan. Qar sızıǵı qublasında 500 — 1500 m, oraylıq bóleginde 6500 m, arqasında 4700 m biyikliginen ótedi. Qubla bólimlerinde úlken muzlıqlar okeanǵa shekem túsip keledi. And tawlarınan Amazonka jáne onıń jaǵısları Orinoko hám basqaları baslanadı. And tawlarınıń oraylıq bóleginde Titikaka, Poopo biyik taw kóli bar. And tawları 6 túrli ıqlım zonasında jaylasqan. Venesuela hám Batıs Ekvatorda tropikalıq ıqlım bolıp, qıs qurǵaqlay keledi, siyrek toǵaylıqlar ósedi. Qublasına túsken tárepke shól zonası subtropikalıq, turaqlı shól hám sahra landshaftları menen almasadı. And tawları tiykarınan alp búrmeleniwi dáwirinde qáliplesken (arqa bóleginde odan da áyyemgi jınıslar bar). Tawlarda 30 dan artıq qarakatdaǵı vulkan (Kotopa-xi, Osorno, Sangay hám basqalar ) bar. And tawlarında paydalı qazılmalardan kem ushıraytuǵın hám reńli metallar, neft, s-litra, altınkúkirt, asbest, mıs, qalay, gúmis, qorǵasın, rux, volfram, vanadiy, súrme, vismut, mishyak hám basqa kánler bar. And tawları arqa bóleginiń samalǵa qarsısında batıs qaptal bawırı — taw qızıl topıraqlı jerler japıraq tógiwshi toǵaylar menen, qubla tárep laterit topıraqlı qaptal bawırlar joqarı ıǵallıqtaǵı Ekvatorial hám tropikalıq toǵaylar hám de sarǵısh topıraqlı jerler mudamı qurǵaqlay subtropikalıq toǵaylar hám putalıqlar menen oralǵan. Ishki biyikligi 488 platolar bolsa otlaq (paramos), qurǵaqlay biyikligi taw tropikalıq shóllerden (halqa ) ibarat. And tawları kartoshka, xin tereki hám basqa paydalı ósimlikler watanı. Haywanat dúnyası hár túrli : lama, kóz áynekli ayıw, fmagellan iyti, shinshilla, túlki, hár qıylı kemiriwshiler hám quslardan — kondor jasaydı. And tawlarında Sahama (Boli-viya), La-nin (Argentina ), Los-Paraguas (Chili) hám basqa milliy parkleri bar.
Ádebiyatlar
redaktorlaw- ÓzME. Birinshi tom. Tashkent, 2000-jıl
Bul maqalada Ózbekstan milliy enciklopediyası (2000-2005) maǵlıwmatlarınan paydalanılǵan. |