Beruniy (qala)

Beruniy (qaraqalpaqsha: Beruniy) — Qaraqalpaqstan Respublikasındaǵı qala, Beruniy rayonı orayı.

Beruniy
41°41′0″N 60°45′0″E
Mámleket	Ózbekstan
Respublika	Qaraqalpaqstan Respublikası
Rayon	Beruniy rayonı
Aldınǵı atları	Kat,Shabbaz
Xalıq sanı  (2018)	66,09mıń adam
Waqıt zonası	UTC+5
Beruniy

Ámiwdáryanıń oń jaǵasındaǵı Úrgensh temir jol stansiyasınan 20 km arqa-shıǵısta jaylasqan. Iqlımı keskin kontinental. Yanvar ayınıń ortasha temperaturası –15 °C, –20 °C, iyul ayında bolsa 38 °C dı quraydı. Xalqı 66.09 mıń adam (2018). Beruniy áyyemgi Xorezmniń paytaxtı bolıp, sol dáwirlerde Kat dep atalǵan. 1957-jılı 4-iyulda Ózbekstan Respublikası Joqarı Keńesiniń qararı menen Shabbaz (Shayx Abbas Vali) rayonı dep atalıp kelgen. 1964-jıldan baslap usı jerde tuwılıp ósken alım hám oyshıl Ábiw Rayxan Beruniydiń atı menen atalatuǵın boldı. Beruniy 990-jıllarda qalada astronomik baqlawlar alıp barǵan.

Qala Respublikanıń zárúr sanaat oraylarınan esaplanadı. Qalada gerbish, asfalt, paxta tazalaw zavodları, baspaxana, xojalıq xizmet kórsetiw kárxanaları bar. 1969-jıl 13-martta Ámiwdárya suwınıń tasıwı nátiyjesinde qaladaǵı bir qansha ımaratlar úlken ziyan kórdi. Lekin, tez waqıttıń ishinde qala qayta tiklendi. Keyingi jıllarda qala shegarası keńeydi, jáńa jer, kósheler qurıldı. Beruniy basqa rayonlar menen Qaraqalpaqstan avtomagistralı hám Ámiwdáryadaǵı Shertiw pristanı arqalı baylanısqan. Qaladan Nókis, Tórtkól hám basqa qalalarǵa samalyot hám avtobuslar qatnaydı. Beruniyde 70 ulıwma bilim beriw mektebi, muzikalıq hám sport mektepleri, 8 ulıwmalıq kitapxana, mádeniyat úyi, muzey, 7 emlewxana bar (2000).

2005-jılı 9,1 shaqırım gaz tarmaqları, 8,5 shaqırım suw tarmaqları paydalanıw ushın tapsırılǵan. Bunnan tısqarı, 31 mıń kv.m. bir neshe turar jaylar, emlewxanalar kapital remonttan shıqtı. Qala xalqı 2005-jıllarǵa kelip taza ishimlik suwı menen, gaz hám elektr energiya tarmaqları menen tolıq támiyinlengen.

Táriyxı

X ásirdiń aqırlarındaǵı «Aymaq al-Alam» (álem shegaraları, aymaqları) geogrfiyalıq shıǵarmasınıń belgisiz parsı avtorı usınday etip jazadı: "Kat - Xorezmniń bas qalası, Túrkstanǵa dárwazaları qaraǵan, Túrkstan, Mawarawnnaxr Xazar wálayatları túrkleriniń malları saqlanatuǵın, sawdagerler aǵıp keletuǵın jer... Qala úlken baylıqqa iye. Kópshik-kórpeleri, tigilgen kiyimler, jip gezlemeler, kiyiz, ruxbinler (sır túri) sol jerden alıp kelinedi".