Avesta

Bul betti tez óshiriw usınıs etiledi. Eger bul maqalanı óshiriw kerek emes dep oylasańız, óz pikirińizdi talqılaw bóliminde jazıp qaldırıń. Administratorlarǵa: bul betke siltewler, bettiń tariyxı (aqırǵı ózgerisleri), betti óshiriw. Maqala avtorına: Maqalańız óshiriliw qarsańında bolsa ne islew kerek?

Bul betti tez óshiriw usınıs etiledi. Sebebi: Enciklopediyalıq áhmiyetke iye emes maqala. Eger bul maqalanı óshiriw kerek emes dep oylasańız, óz pikirińizdi talqılaw bóliminde jazıp qaldırıń. Administratorlarǵa: bul betke siltewler, bettiń tariyxı (aqırǵı ózgerisleri), betti óshiriw. Maqala avtorına: Maqalańız óshiriliw qarsańında bolsa ne islew kerek?

Bul betti tez óshiriw usınıs etiledi. Sebebi: Bar bettiń basqa atamadaǵı versiyası. Eger bul maqalanı óshiriw kerek emes dep oylasańız, óz pikirińizdi talqılaw bóliminde jazıp qaldırıń. Administratorlarǵa: bul betke siltewler, bettiń tariyxı (aqırǵı ózgerisleri), betti óshiriw. Maqala avtorına: Maqalańız óshiriliw qarsańında bolsa ne islew kerek?

Bul betti tez óshiriw usınıs etiledi. Sebebi: Reklama spam. Eger bul maqalanı óshiriw kerek emes dep oylasańız, óz pikirińizdi talqılaw bóliminde jazıp qaldırıń. Administratorlarǵa: bul betke siltewler, bettiń tariyxı (aqırǵı ózgerisleri), betti óshiriw. Maqala avtorına: Maqalańız óshiriliw qarsańında bolsa ne islew kerek?

Bul betti tez óshiriw usınıs etiledi. Sebebi: Mánisiz tekst. Eger bul maqalanı óshiriw kerek emes dep oylasańız, óz pikirińizdi talqılaw bóliminde jazıp qaldırıń. Administratorlarǵa: bul betke siltewler, bettiń tariyxı (aqırǵı ózgerisleri), betti óshiriw. Maqala avtorına: Maqalańız óshiriliw qarsańında bolsa ne islew kerek?

Bul betti tez óshiriw usınıs etiledi. Sebebi: Avtorlıq huqıqları buzılıwı. Eger bul maqalanı óshiriw kerek emes dep oylasańız, óz pikirińizdi talqılaw bóliminde jazıp qaldırıń. Administratorlarǵa: bul betke siltewler, bettiń tariyxı (aqırǵı ózgerisleri), betti óshiriw. Maqala avtorına: Maqalańız óshiriliw qarsańında bolsa ne islew kerek?

ьььAvestoььь Orta Aziya tariyxında ǵana emes, al dúnya mádeniyatı tariyxında úlken áhmiyetke iye. Zardushttıń táliymatıń táliymatı "Avesto"nı dúnyaǵa keltirdi.

Zardusht tuwralı hár qıylı kózqaraslar bar. Bazı bir evropalı ilimpazlardıń aytıwınsha, Zardusht óz dáwirinde quwdalawǵa ushıraǵan. Zardushttı evropalılar Zaratushtra dep ataydı. Arab alımı Tabariy onı Zardın bin Yunan dep tilge aladı. Al, Beruniy bolsa "Avesto" nı azerbayjanlı Safid Tuman jazǵan dep boljaydı.

Zardusht kóp ellerge ullı payǵambar, insaniyattıń qollawshısı dep tán alınǵan. Biziń eramızǵa shekemgi VII-VI ásirlerdegi siyasıy jaǵdaylarda Zardushttıń ayrıqsha rol oynaǵan iskerligi onı payǵambar sıpatında moyınlawǵa sebep bolǵan. Bazı bir maǵlıwmatlarda Zardusht biziń eramızǵa shekemgi XII-VII ásirler aralıǵında jasaǵan dep aytıladı.

Alımlardıń boljawına qaraǵanda Zardusht áyyemgi Iran húkimranlıǵı dinastıyasınıń Manushexr áwladlarınan qusaydı. Ol ustazı Pifagor óliminen soń Shri Lankaǵa kóshiwge májbir boladı. Tawdıń úńgirinde jatıp bir ilahiy kitap jazıptı. Bunnan keyin Hindistan arqalı Orta Aziyaǵa ótipti. Zardusht óz táliymatların kelgen jerdegi xalıqlarǵa úyrete baslaptı. Gimalay tawınıń úńgirinde jáne bir kitap jazıptı. Alımlardıń pikirne qaraǵanda birinshi jazılǵan kitap "Zand", ekinshi jazılǵan kitap "Avesto" eken. Sońǵı jıllardaǵı maǵlıwmatlarǵa qarasaq, "Avesto" Qaraqalpaqstannıń Tórtkil qalasına onsha qashıq emes orında jazılıptı. Dáreklerdiń kórsetiwinshe Iskender Zulqarnayn (Aleksandr Makedonskiy) Orta Aziyaǵa atlanıs etken dáwirde "Avesto" nıń úsh nusqası bar eken. Bir nusqası Gretsiyaǵa jiberilgen, bir nusqası órtep jiberilgen, bir nusqası Zardusht táliymatına sadıq adamlar tárepinen saqlanǵan.

Biziń eramızǵa shekemgi Sasaniyler dáwirindegi Zardusht táliymatı qayta ósip órkenlegen. Onıń dáslepki nusqası on eki mıń qaraq maldıń terisine kóshirilip jazılǵan.

"Avesto" tekstiniń tili áyyemgi Sogd hám Baktriya tillerinde jazılǵan. Áyyemgi Parfiya hám grek háripleri qollanılǵan.

"Avesto" daǵı dıqqatımızdı tartatuǵın nárselerdiń biri Apryanem mámleketi haqqındaǵı pikirler. Tariyxıshılardıń tastıyıqlawınsha, bul mámleket Okus hám Yaksart dáryalarınıń arasında jaylasqan eken. Apryanem vasma Xorezmniń áyyemgi ataması degen dárekeler de bar.

"Avesto" Zardushttıń atı menen baylanıslı. Bul ájayıp dóretpe bir dáwirdiń ǵana ónimi emes, yaǵınıy ol bir neshshe dáwirler dawamında qáliplesip, konkret shıǵarma halına kelgen.

Zardusht táliymatı tiykarınan dualizm printsipine negizlengen. "Avesto" tórt bólimnen ibarat: Yasna ("Diniy máresimler"), Yasht shama menen "Yasna" ańlatqan mánini bildiredi, Visparad ("Barlıq ilahiyler haqqında kitap"), Vendidod ("Jawız ruwxlarǵa-dáwlerge qarsı gúresiw ushın berilgen nızamlar jıynaǵı"). Yasnanın quramına kirgen qosıqlar "Gasht" dep ataladı. Bul sózdiń maǵanası-diniy maqtaw (oda, qasida), múrájet. Gatlerdi Zardushttıń ózi jazǵan degen shamalawlar bar. Gatler-oratorlıq, sheshenlik iskusstuvosınıń ájayıp úlgilerinen esaplanadı. Máselen, "Avesto" nıń birinshi Yasht, Xurmuzd yasht bólimi "Axura-Mazdaǵa maq" dep ataladı. Ol bılay baslanadı. "Quwanıshı Axura Mazda, eń ılayıq Táńri Taalanıń tilegi asıp, Angra Mayiyu (Axriman) ólsin.

Jaqsı oy, jaqsı sóz hám sawap isler menen jaqsı oy, jaqsı sóz hám sawap isti maqtayman. ózimdi barlıq jaqsı oylarǵa, jaqsı sózler aytıwǵa, jaqsılıq isler qılıwǵa baǵıshlayman, barlıq jaman oylardan, jaman sóz, jaman islerden júzimdi buraman.

"Avesto" tálimatınıń mazmunı jawız kúshlerge qarsı qaratıladı. Jaqsılıq kúshleriniń baslıǵı Axura Mazda bolıp, onıń altı járdemshisi bar eken. Birinshi ъъWaqu Manaqъъ - danalıq, ekinshisi ъъAsha Waqishtaъъ, úshinshisi ъъQshatra-Waryaъъ - qudretli kúsh, tórtinshisi ъъSianta Armatiъъ - isenim, besinshisi ъъQarwashashъъ salamatlıq, altınshısı ъъAmeretajъъ - máńgilik. Al, barlıq jawızlıq kúshlerdiń baslıǵı- Angra Mayiyu (Axraman).

Sasanidler dinastiyası dáwirinde (b.e. III-VII ásir) "Avesto" jańasha kóriniste payda boldı. Zardushtıylıq táliymattı dáslepki jaratılǵan waqtında diniy emes, al morallıq-etikalıq kóz-qaraslardıń jıynaǵı sıpatında júzege kelgen.