Qaraqalpaqsha Wikipedia

Aqsha

Aqsha (sonday-aq Pul) ‒ bul qandayda bir mámleket yamasa social-ekonomikalıq kontekstte tovarlar hám xızmetler ushın tólem hám qarızlardı, mısalı salıqlardı qaytarıw ushın ulıwma qabıl etilgen hár qanday zat yamasa tastıyıqlanǵan jazıw.[1][2] Aqshanıń ózgeshe tiykarǵı funkciyaları: almasıw quralı, esap birligi, bahanıń saqlanıwı hám geyde keyinge qaldırılǵan tólem standartı.

Banknotalar hám monetalar

Tariyxıy jaqtan aqsha tovar retinde óziniń ishki qunına iye bolǵan bazar qubılısı edi; házirgi derlik barlıq aqsha sistemaları paydalanıw qunı joq támiynatsız fiat aqshasına tiykarlanǵan.[3] Demek, onıń qunı social kelisim arqalı payda boladı, húkimet yamasa regulyatorlıq organ tárepinen nızamlı tólem quralı dep járiyalanadı; yaǵnıy, ol mámleket shegaraları ishinde tólem forması sıpatında qabıl etiliwi kerek, AQSH dollarınıń jaǵdayında "barlıq mámleketlik hám jeke qarızlar" ushın.

Mámlekettiń aqsha massası átirapındaǵı barlıq valyutanı (házirgi waqıtta shıǵarılǵan banknota hám monetalar) hám qollanılǵan anıqlamaǵa baylanıslı, bir yamasa bir neshe túrdegi bank aqshasın (chek schetları, jıynaq schetları hám basqa túrdegi bank schetlarındaǵı qaldıqlar) óz ishine aladı. Finans mákemeleriniń kitaplarında qunı bar hám fizikalıq banknotalarǵa aylandırılıwı múmkin bolǵan yamasa naq aqshasız tólem ushın paydalanılatuǵın bank aqshası, rawajlanǵan ellerde keń mánistegi aqshanıń eń úlken bólegin quraydı.

Etimologiya

redaktorlaw

"Aqsha" sózi francuz tilindegi "monnaie" arqalı "tıyın" mánisin ańlatatuǵın latın tilindegi "moneta" sózinen kelip shıqqan. Latın sóziniń kelip shıǵıwı Rimniń jeti tóbesiniń biri bolǵan Kapitoliydegi Yunona ibadatxanasınan dep esaplanadı. Áyyemgi dúnyada Yunona kóbinese aqsha menen baylanıstırılǵan. Rimdegi Yunona Moneta ibadatxanası Áyyemgi Rim moneta sarayı jaylasqan jer bolǵan. "Yunona" ataması etrusk qudayı Unidan, al "Moneta" ya latın tilindegi "monere" (esletiw, eskertiw yamasa úyretiw) sózinen, ya bolmasa grek tilindegi "moneres" (jalǵız, unikal) sózinen kelip shıqqan bolıwı múmkin.

Batıs áleminde moneta-aqsha ushın keń tarqalǵan termin "specie" bolǵan, ol latın tilindegi "in specie" sózinen kelip shıqqan, bul "zatlay" degendi ańlatadı.[4]

Tariyxı

redaktorlaw
 
B.e.sh. 640-jılǵa tiyisli Lidiyadan shıqqan elektrumnan islengen úshten bir stater monetası. Gerodottıń aytıwınsha, lidiyalılar altın hám gúmis teńgelerdi birinshi bolıp qollanıwqa kirgizgen xalıq bolǵan. Házirgi ilimpazlar bul birinshi basılǵan monetalar shama menen b.e.sh. 650-600 jıllar aralıǵında soǵılǵan dep esaplaydı.[5]

Barterge uqsas usıllardıń qollanılıwı keminde 100,000 jıl burın baslanǵan bolıwı múmkin, biraq tiykarınan barterge tiykarlanǵan jámiyet yamasa ekonomikanıń bolǵanlıǵı haqqında hesh qanday dálil joq.[6] Kerisinshe, aqshasız jámiyetler kóbinese sıylıq ekonomikası hám qarız principleri tiykarında jumıs islegen.[7] Barter haqıyqatında orın alǵan jaǵdaylarda, ol ádette ya tolıq jat adamlar arasında, ya bolmasa potencial dushpanlar arasında qáliplesken.[8]

Dúnyanıń kóp mádeniyatları aqıbetinde tovar aqshanı qollanıwdı rawajlandırdı. Mesopotamiyalıq shekel salmaq birligi bolıp, shama menen 160 arpa dánesiniń massasına tiykarlanǵan. Bul termin birinshi ret Mesopotamiyada shama menen b.e.sh. 3000-jıllarda qollanılǵan. Amerika, Aziya, Afrika hám Avstraliyadaǵı jámiyetler qabıq aqshanı qollanǵan - kóbinese kauri mollyuskasınıń (Cypraea moneta L. yamasa C. annulus L.) qabıǵın. Gerodottıń aytıwınsha, lidiyalılar altın hám gúmis monetalardı birinshi bolıp qollanıwqa kirgizgen xalıq bolǵan. Házirgi zaman ilimpazları bul birinshi basılǵan monetalar shama menen b.e.sh. 650-600 jıllar aralıǵında soǵılǵan dep esaplaydı.[9]

 
Sun dinastiyasınıń Czyaozi, dúnyadaǵı eń áyyemgi qaǵaz aqsha

Tovar aqsha sisteması nátiyjesinde wákillik aqsha sistemasına rawajlandı. Bul altın hám gúmis sawdagerleri yamasa bankler óz amanatshılarına qoyılǵan tovar aqshası ushın qaytarıp alıwǵa bolatuǵın kvitanciyalar bergeni sebepli júz berdi. Aqıbetinde, bul kvitanciyalar tólem quralı sıpatında ulıwma qabıl etilip, aqsha retinde qollanıldı. Qaǵaz aqsha yamasa banknotalar birinshi ret Qıtayda Sun dinastiyası dáwirinde qollanılǵan. "Czyaozi" dep atalǵan bul banknotalar VII ásirden berli qollanılıp kiyatırǵan wáde xatlardan rawajlanǵan. Biraq, olar tovar aqshasın tolıq almastırmadı hám monetalar menen birge qollanıldı. XIII ásirde qaǵaz aqsha Marko Polo hám Uilyam Rubruk sıyaqlı sayaxatshılardıń esapları arqalı Evropada belgili boldı.[10] Marko Polonıń Yuan dinastiyası dáwirindegi qaǵaz aqsha haqqındaǵı esabı onıń "Marko Polonıń sayaxatları" kitabınıń "Ullı xan óz elinde aǵash qabıǵınan islengen qaǵazǵa uqsas nárseni aqsha sıpatında qollanıwǵa qalay sebep boldı" dep atalǵan babınıń teması boldı.[11] Evropada banknotalar birinshi ret 1661-jılı Stokgolm banki tárepinen shıǵarıldı hám olar da monetalar menen birge qollanıldı. Altın standartı, yaǵnıy ayırbaslaw quralı sıpatında aldın ala belgilengen, turaqlı muǵdardaǵı altınǵa ayırbaslanatuǵın qaǵaz banknotalar qollanılatuǵın pul sisteması, XVII-XIX ásirlerde Evropada altın teńgelerdiń valyuta sıpatında qollanılıwın almastırdı. Bul altın standartı banknotaları nızamlı tólem quralına aylandırıldı hám olardı altın monetalarǵa ayırbaslaw qollap-quwatlanbadı. XX ásirdiń basına kelip, derlik barlıq mámleketler altın standartın qabıl etip, ózleriniń nızamlı tólem quralı bolǵan banknotaların turaqlı muǵdardaǵı altın menen támiyinledi.

Ekinshi dúnya júzilik urısınan hám Bretton-Vuds konferenciyasınan keyin, kópshilik mámleketler AQSH dollarına baylanǵan fiat valyutaların qabıl etti. AQSH dolları óz gezeginde altınǵa baylanǵan edi. 1971-jılı AQSH húkimeti dollardı altınǵa ayırbaslawdı toqtattı. Bunnan keyin kóp mámleketler óz valyutaların AQSH dollarınan ajırattı, hám dúnyanıń kópshilik valyutaları húkimetlerdiń nızamlı tólem quralı sıpatındaǵı buyrıǵınan hám aqshanı tólem arqalı tovarlarǵa aylandırıw múmkinshiliginen basqa hesh nárse menen támiyinlenbeytuǵın boldı. Zamanagóy aqsha teoriyası tárepdarlarınıń pikirinshe, fiat aqshası jáne de salıqlar menen támiyinlenedi. Salıqlardı engiziw arqalı mámleketler ózleri shıǵaratuǵın valyutaǵa talaptı payda etedi.[12]

Derekler

redaktorlaw
  1. ↑ The Economics of Money, Banking, and Financial Markets. 
  2. ↑ „money : The New Palgrave Dictionary of Economics“. The New Palgrave Dictionary of Economics. Qaraldı: 18-dekabr 2010-jıl.
  3. ↑ Mankiw, N. Gregory „2“,. Macroeconomics, 6th, New York: Worth Publishers, 2007 — 22–32 bet. ISBN 978-0-7167-6213-3. 
  4. ↑ „Online Etymology Dictionary“. etymonline.com. Qaraldı: 20-aprel 2009-jıl.
  5. ↑ Goldsborough, Reid. „World's First Coin“. rg.ancients.info (2-oktyabr 2003-jıl). Qaraldı: 20-aprel 2009-jıl.
  6. ↑ „The Myth of the Myth of the Myth of Barter and the Return of the Armchair Ethnologists“ (en-GB). Bella Caledonia (8-iyun 2016-jıl). Qaraldı: 12-fevral 2020-jıl.
  7. ↑ „What is Debt? – An Interview with Economic Anthropologist David Graeber“. naked capitalism. Naked Capitalism (26-avgust 2011-jıl).
  8. ↑ Toward an anthropological theory of value: the false coin of our own dreams. 
  9. ↑ Goldsborough, Reid. „World's First Coin“. rg.ancients.info (2-oktyabr 2003-jıl). Qaraldı: 20-aprel 2009-jıl.
  10. ↑ History of the weksel: Bill of exchange and promissory note. 
  11. ↑ The Travels of Marco Polo, a Venetian, in the Thirteenth Century: Being a Description, by that Early Traveller, of Remarkable Places and Things, in the Eastern Parts of the World. 
  12. ↑ Wray. Modern money theory: a primer on macroeconomics for sovereign monetary systems. Palgrave Macmillan, 2012. 
«https://kaa.wikipedia.org/w/index.php?title=Aqsha&oldid=99394» saytınan alınǵan