Áliy
Aliy ibn Abu Talıp (aljaspasaq 600-jıl – 661-jıl, Kófa) – islamda „xulafa ar-rashidin“ („tuwrı joldan barǵan xalafalar“), dindarlar ortasında „sharyarlar“ dep atalģan dáslepki 4 xalifadan tórtinshisi. Quraysh qáwiminiń hashimiyler shańaraģınan. Muhammadtiń ámekisi hám kúyewi (Fatima zahra bayı). Islamda júzege kelgen shialıq háreketi tikkeley Aliy atı menen baylanıslı.
VII ásir ortalarında xalifa Usman siyasatinan narazılıq keń jámiyetshilikte tús aldı. Muhammedtiń barlıq júrislerinde qatnasqan, qorqpas hám sadıq ásker, óte sıyınıwshı insan, usta natıq Aliy xalifalıqqa múnásip talaban sıpatında kópshilik maqul edi. 656 – jıl iyunda Usman óltirildi hám Aliy xalifa dep qaģaza qılındı. Bıraq sahabalardan Talha hám az-Zubayr hámde Aliyge qaraģanda adavatta bolģan payģambardıń bevası Aysha tárepdarları oģan qarsı bas kóterdiler. Qatl etilgen Usmannıń qarındası Suriya hákimi Muoviya da Aliyge qarsı urıs daģaza qıldı. 657-jıl Furat dáryası oń qirģaģindaģi Siffin degen jerde júz bergen urısta Aliy qolı bálent kelgen bolsada, ol qarsıları menen kelisiwge kóndi. Bunnan narazı bolǵan Aliy áskerlerinen 12 mıń adam urıs maydanın tárk etti hám shet ellikler dep atalģan diniy-siyasiy aģımdı quradı. Shet ellikler qarsılaslarına qaraģanda jeke terror usulın qollay basladı. 661 jıl 19-yanvarda Aliy Ibn Muljam degen shaxs tárepinen meshitten shıģıw waqtında jarahatlanadı hám eki kúnnen soń dúnyadan ótedi. Islamda Aliy shaxsına múnásebet túrlishe. Shet ellikler oģan óte jaman múnásebet bildirgen bolsa, shiyalar kerisinshe onı ilahiylestirip jibergen. Xalqı sunna Aliy shaxsına tegis hám tuwrı baha beredi. Anıq, Ali Umar al-Xattob sıyaqlı islam jeńisi jolında úlken xizmet kórsetken arbab, islam sıyınıwshıları, Quran hám onıń nusqaları hámde hádis ráwayatları menen baylanıslı kóp màselelerdiń tereń bilimdanı bolģan. Aliy tárepdarları keyinshelik islamdaģı shiyalıq (arab. – „shia“ – topar, bul orında „Ali tárepdarlari“ mazmuninda) aģımın quraģan. Aliy shiyalardiń qahramanlıqları hám sayaxatlardı súwretlewshi júdá kóp ráwayatlar toqılģan bul sunniyler ortasında da keń jayılģan. Orta Aziya, tiykarinan Ózbekstanda bir neshe qádemja hám mazarlar Aliy atı menen baylanıp, muqaddeslestirilgen. Haqiyqatta bolsa Aliy Orta Aziya hám Iranda hesh qashan bolmaģan.