Qaraqalpaqsha Wikipedia

Yugaslaviyanıń bólshekleniwi

Yugoslaviyanıń bólshekleniwi ― 1991—2008-jıllardaǵı waqıyalardıń ulıwmalastırılǵan atı bolıp, bunıń nátiyjesinde burınǵı Yugoslaviya Sotsialistik Federativ Respublikası (SFRY) altı ǵárezsiz mámleketke hám bir bólekan tán alınǵan mámleketke bólingen. Mámlekettiń bólekleniwi procesi 1991—1992-jıllarda, altı respublikadan tórtewi (Sloveniya,Xorvatiya,Bosniya hám Gertsegovina hám Makedoniya) SFRY quramınan ajralıp shıqqannan keyin baslanǵan. Usınıń menen birge, BMT tınıshlıqparvar kúshleri daslep Bosniya hám Gersegovina, keyin bolsa Kosovo avtonom wálayatı aymaǵına kirgizildi.

Eki respublika qalǵan Yugoslaviya quramındaǵı Serbiya hám Chernogoriya federatsiyaga aylandı : 1992-jıldan 2003-jılǵa shekem - Yugoslaviya Federativ Respublikası (FRY), 2003-jıldan 2006-jılǵa shekem - Serbiya hám Chernogoriya konfederal Mámleket birlespesi (GSCh).

1999-jılda Qospa Shtatlar jáne onıń birlespeshileri BMT qorǵawı astında bolǵan Kesewo avtonom wálayatında áskeriy operatsiya ótkerdi. Operatsiya adamgershilik aralasıwı retinde oqlandi, biraq ol BMT mandatisiz ámelge asırıldı, sol sebepli onıń ótkeriliwiniń nızamlılıǵı tartıslı[1] hám birpara sınshılar tárepinen áskeriy hújim[2] retinde xarakterlenedi.

2006 -jıl 3-iyunda Chernogoriya birlespesinen shıǵıwı menen Yugoslaviya aqır-aqıbetde óz iskerligin toqtatdı.

2008-jıl 17-fevralda Kosovo Respublikasınıń Serbiyadan ǵárezsizligi bir tárepleme daǵaza etildi.

Aldınǵı shártler

redaktorlaw

1940 -jıllardıń aqırı hám 1960 -jıllardıń baslarında SFRY administraciyasınıń siyasatı «proletar internatsionalizmi» ideologiyası, etnoterritorial federatsiya hám Iosip Broz Titonıń jeke diktaturasi muwapıqlıǵına tiykarlanǵan edi. Biraq Yugoslaviya xalıqlarınıń milliy óz táǵdirin ózi belgilew processlerin bastırıw, eger húkimet bir húkimdar jáne onıń «quraldaslarınıń» tar qatlamı qolında bolsa, nátiyjeli bolıwı múmkin edi. 1960 -jıllardıń basınan baslap Yugoslaviya Kommunistlari Birlespesi (SKY) ishinde reformalar hám federalizmni jetilistiriw tárepdarları, bir tárepden, «qattiq sızıq» tárepdarları, sonday-aq, bochqa tamondan oraylastırıwdı kúsheytiw, ortasında gúres kúsheydi.

1971—1972-jıllarda Sloveniya, Xorvatiya hám Serbiyada kommunistlarning respublika awqamları basshıları basshılıǵındaǵı reformashı háreketler kúshaya basladı hám Tito bul onıń rejimine abay ekenligin tushundi. 1971-jılda ol «Xorvat báhári» ne (" milletshiller" dep atalatuǵın ) noqat qoydı hám 1972-jılda Serbiyada «liberallar» janshıp taslandı. Makedoniya hám Bosniya hám Gertsegovina daǵı kommunistlar awqamlarındaǵı reformashılar sıyaqlı Sloveniyalıq “ texnokratlar” da tap sonday táǵdirge dus keldi.

1974-jılǵı SFRY Konstitusiyasına kóre, keyinirek «nazorat hám teń salmaqlılıq sisteması» dep atalǵan sistema jaratıldı : Xorvatiya hám Bosniya daǵı serb xalqı xorvatlar hám Bosniyalıqlardıń milliy umtılıwlarına qarsı edi. Serbiyada islengen Kosovo hám voyvodina avtonom wálayatları serb mılletshilligin jılawladı.

1980-jıl 4-mayda Tito 87 jasında dúnyadan ótken. Prezident lawazımı tamamlanıldı hám húkimet jámáátlik administraciya qolına ótti, biraq bul jámiyet aldında ózin júdá tez abıraysızlantirdi. 1981-jıl báhárinde Yugoslaviya daǵı saldamlı ulıwma ekonomikalıq krizis fonında Kesewodagi albanlar hám serblar ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar kúsheydi (qarang : Kosovadagı tártipsizlikler (1981)). 1986 -jılda Belgradtıń «vecherniye Novosti» gazetasida Serbiya Pánler hám Kórkem óner Akademiyasınıń (SANI) memorandumi daǵaza etildi jáne bul serb mılletshilleriniń manifestiga aylandı. Bul hújjet eki bólekten ibarat edi - Yugoslaviya daǵı jaǵday analizi hám Serbiya jámiyetiniń mılletshil qanatı, atap aytqanda, húkimet tárepinen táqipke dus kelgen áyyemgiommunistik dissidentlar talapları. Daǵaza etilgeninen keyin, memorandum Serbiyanıń rásmiy shólkemleri tárepinen de, SFRYdıń basqa respublikaları daǵı siyasiy klass hám oqımıslı adamlar tárepinen de sın pikir etildi. Biraq, keyinirek bul memorandumning ideyaları hám konsepsiyası Serbiya jámiyetinde keń tarqaldı hám ol jaǵdayda óz ańlatpasın tapqan ideyalar 1980-jıllardıń aqırı hám 1990 -jıllardıń baslarında túrli siyasiy kúshler tárepinen aktiv qollanıla baslandı.

SANI memorandumi mámleket degi etnik-siyasiy hám ideologiyalıq teń salmaqlılıqtı buzdi, Tito miyrasxorları onı saqlap qalıw ushın gúresdiler. Atap aytqanda, bul Serbiya boylap «Kosovonı qorǵaw ushın» mińlaǵan mitinglarga alıp keldi. 1988-jıl 28-iyun, Kesewo jangi kúni, Kesewodagi mitingda Serbiya kommunistlari jetekshisi Slobodan Miloshevich sonday dedi: «Sizlerge aytajaqpan, biradarlar bulmanda qalıwıńız kerek. Bul sizdiń jerińiz, bul sizdiń úyińiz, atızlarıńız hám baǵlarıńız, bul sizdiń tariyxıńız. Bul jerde turmıs salmaqli, xo'rlanasiz, bul mannan ketpewińiz kerek. Serblar hám chernogoriyaliklar hesh qashan qıyınshılıqlarǵa dus kelmadilar, olar saatlap sawashlarda hesh qashan keyin basıp sheginbediler. Áke-babalaringiz hám áwladlarıńız ushın bul jerde qalıwıńız kerek. Yugoslaviya Kesewosiz joq! »[3]

Miloshevich onıń ushın xalıq háreketinen paydalanıp, Serbiya ishindegi avtonom strukturalardı joq ete basladı. 1988-jıl 4-oktyabrde Bačka Palankada alaman voyvodina húkimetiniń iste'fosini talap etdi[4]. Ertesi kúni Miloshevich Novi Sad[4] ga qarsı ataqlı háreketti basqardı. Yugoslaviya xalıq armiyası júriwdi tarqatıwdan bas tartdı hám voyvodina hákimiyat iste'foga shıqtı. Sol jıldıń 17-oktyabrinde Kosovo húkimeti otstovkaǵa shıqtı hám olardıń ornına Miloshevichga sadıq siyasatshılar keldi[4].

1989-jıl 10-yanvarda Titogradda jergilikli parlament jayı aldında húkimet iste'fosini talap etip kórsetiw bolıp ótti hám ertesi kúniyoq bul talaptı atqardilar[5].

Sloveniyadagi tártipsizliklerdiń baslanıwı «Lyublyana tórtligi» procesi edi. 1988-jıl may ayında Sloveniyanıń «Mladina» jurnalı Yugoslaviyada bolǵanday tayarlanıp atırǵan áskeriy tónkeriw haqqında «Uzaq pıshaqlar keshesi» atlı shumlı maqalanı baspa qılajaq edi[6]. Biraq sol waqıtta maqala baspadan shıǵarilmagan hám húkimet olarǵa maqala ushın materiallar bergen úsh dissident hám bir armiya praporshini qamawǵa alǵan. Olar qamawǵa alınǵanlardı qorǵawdı - olardı azat etiw ushın bir qatar arzalar bar edi. Rásmiyler qaptal beriwdi - húkim shıǵarılgunga shekem ayıplanıwshılar azatlıqta qaldılar (hám hátte biri Mladinani tahrir qılıwdı dawam ettirdi). 1988-jıl iyun ayında Lyublyanada qorǵawshılar qatnasıwisiz bolıp ótken «to'rtlik» ga qarsı áskeriy sud baslandı[7]. 1988-jıl 21-iyunda bolıp ótken birinshi jıynalısta sud aldında 15 mıń kisigeshe miting jıynaldı hám 23-noyabrde húkim (bes aydan tórt jılǵa shekem tutqınǵa alıw múddeti) tastıyıqlanǵanda, 10 mıńǵa jaqın adam. Sloveniya parlamenti aldınanında jıynaldı. adamlar jáne bul sapar miting janlı kórsetilgen[7].

Sloveniya xalqınıń narazılıǵı jáne de kúsheydi. 1989 -jıl 11-yanvarda Sloveniya demokratiyalıq birlespei[8] dúzildi. 1989 -jıl may ayında Lyublyanadagi mitingda «Sloveniya xalqiniń suverenli mámleketi» ni jaratıw talabı menen «May deklaratsiyasi» qabıllandı[9]. Sol jıldıń sentyabr ayında Sloveniya parlamenti respublika Konstituciyasin ózgertirip, «Sloveniya xalqiniń turaqlı, ajıralmaytuǵın hám ajıralmaytuǵın huqıqı tiykarında óz táǵdirin ózi belgilew hám ajırasıw hám birlestiriw» bandi kiritilip Sloveniya SFRYdıń bir bólegi ekenligin aytıp ótdiler[9]. 1989 -jılda mámlekette bir neshe oppoziciya partiyaları payda boldı, olar jıl aqırında 1990 -jıl aprel ayında respublika parlamentine bolıp ótken saylawlarda orınlardıń yarımınan ko'pini qolǵa kirgizgen «Sloveniya demokratiyalıq oppoziciyası» koalitsiyasiga birlesdi[10]. 1990 -jıl iyul ayında Sloveniya suverenitet tuwrısındaǵı deklaratsiya qabıllandı, ol jaǵdayda Yugoslaviya nızamları respublikada tek jergilikli konstitutsiyaga qarsı bolmaǵan dárejede ámel etedi[11]. 1990 -jıl 23-dekabrde referendum bolıp ótti, ol jaǵdayda Sloveniya ǵárezsizligin dawıs bergenlerdiń 88, 5 procenti qollap -quwatladi[11].

1989-jıl iyul ayında Kninska Krajinada Kosovo sawashınıń 600 jıllıǵın bayramlaw waqıtındaa Xorvatiya daǵı serblerdiń poziciyasi haqqında da sorawlar kóterildi: óz mádeniyatı, tili hám kirill álipbesinen paydalanıw huqıqına iye dep tán alındı. Bayramda serb xalıq qosıqları kuylana baslaǵanınan keyin, Xorvatiya Respublikası húkimeti bayramdı toqtatdi. Bul húkimet tárepinen milletshiliktiń kórinisi retinde bahalandı. Bayramnan keyin tezlik penen birpara Serbiya jámiyetlik ǵayratkerleri, atap aytqanda, jańa islengen «Zora» mádeniy-aǵartıwshılıq jámiyeti basshısı Jaban Opachich qamawǵa alındı. 1989-jıl avgust ayında Xorvatiya Saborlari til tuwrısındaǵı nızamdı qabılladı. ol jaǵdayda Xorvatiya daǵı serb xalqiniń serb tili[12] tilge alınbaǵan.

Siyasatshılar názerinde etno-mılletshillik de siyasiy mobilizaciyanıń ápiwayı hám “qolay” usılı sıyaqlı ko'riner edi. 1990—1991-jıllarda Serbiya hám Sloveniya, Serbiya hám Xorvatiya ortasında qarama-qarsılıqlar - ekonomikalıq, siyasiy, keyin bolsa etnohududiy waqıyalar kúshaya basladı. Gúres orayında Xorvatiyanıń serblar jasaytuǵınlıq aymaqları, sonıń menen birge, Bosniya hám Gertsegovina bar edi. Bosniya hám Gertsegovina daǵı serblar hám xorvatlar ózleriniń ıqsham jasawları aymaqların uyqas túrde Serbiya hám Xorvatiyaǵa qosıw máselesin kóterdiler. Salıstırǵanda kópshilikti (43, 5%) quraytuǵın Bosniyalıq musulmanlar Bosniya hám Gertsegovina pútinligin saqlaw tárepdarı edi, sebebi olar jasap turǵan aymaqlardıń pútinligin tek sol arqalı támiyinlew múmkin edi. Biraq, usınıń menen birge, basqa eki iri jámáát (serblar hám xorvatlar) Bosniya húkimeti tárepinen " milliy azshılıqlar" retinde qabıllandı jáne onıtardan tısqarı, BH mámleket dúzilisiniń hár qanday modeli biykarlandı. Bosniya hám Gersegovinani xalıqtıń etnik hám konfessiyaviy tiyisliligine kóre " bolıw" ámelde múmkin emes edi - ol jaǵdayda " sof" etnik aymaqlar joq edi. Etnik dawlardıń kusheytiwinde Ekinshi Jáhán urısı waqıyaları, atap aytqanda Xorvatiya Ǵárezsiz Mámleketinde Ustasha rejimi tárepinen uyımlastırılǵan serb genotsidi haqqındaǵı yadlar zárúrli rol oynadi[13].

Anti-serb stereotipleri Yugoslaviyadan sırtda da payda boldı. Sonday etip, Georg Reismiller Frankfurter Allgemeine Zeitung gazetasida sonday dep jazǵan edi: " Dástúriy túrde demokratiyaǵa jóneltirilgen slovenlar hám xorvatlar ózleriniń Batıs katolik miyrasları sebepli... ózlerin kem ushraytuǵın jaǵdayǵa dús qılıwdı : olar aqır-aqıbetde serb despotlari hám serblarning óz basımshalıqlarınan, Kommunistlik zalımlar hám shabıwılshılar háreketine shek qoyıwdi[14].

1990 -jıl 10 -aprelde Knin komandasınıń jıynalısı barlıq palatalarning qospa jıynalısında Dalmatiyanıń serb jámáátlerin birlestiriw tuwrısında shártnama dúziwge hám Dalmatiya hám Lika jámáátleri awqamın dúziwge qarar etdi. Rossiyalıq izertlewshi Elena Guskovanıń sózlerine kóre, serblar Xorvatiya húkimetiniń olarǵa materiallıq avtonomiya beriwden bas tartıwı hám serblarga qarsı háreketiniń kusheytiwinen qáweterde edi[15].

1990 -jıl 22-yanvarda bolıp ótken SKJnıń XIV (náwbetten tısqarı ) qurultoyida ol ámelde birden-bir partiya retinde óz iskerligin toqtatdi. Kongress tawısıwınan aldın da Sloveniya, Xorvatiya, Bosniya hám Gersegovina hám Makedoniya delegatsiyalari onı ketiwdi[16]. Sonnan keyin LCJning respublika shólkemleri ǵárezsiz, partiya orayından ǵárezsiz bolǵan shólkemlerge sheńber basladı, olardıń hár biri ayriqsha ayrıqshalıqlarǵa iye bolıp, arnawlı bir respublika daǵı jaǵdayǵa qaray óz-ózinen háreket etedi. Biraq, 1990 -yilgi kóppartiyalı saylawlar Ramazan yaki Qurban hayttan aldıńǵı kúninde mámlekette eki umumittifoq siyasiy kúshleri - kommunistlar hám 1990-jıl iyul ayında birlespeshi Tito Markovich tárepinen dúzilgen Reforma kúshleri birlespesi (reformashılar ) iskerlik kórsetdi. Reformashılar Yugoslaviyanıń hár bir subyektida bólimler quradılar hám reformalar shárti menen SFRY birligin saqlap qalıw tárepdarı edi. Reformashılar tárepinde oqımıslı adamlardıń bir bólegi, atap aytqanda, ataqlı rejissor Kusturitsa[17] edi.

1990-jıl 11-noyabrde Makedoniyada bolıp ótken birinshi kóp partiyalıq parlament saylawlarında oppoziciya kópshilik orınlardı qolǵa kirgizdi. 1990 -jıl 18-noyabrde Bosniya hám Gertsegovinada birinshi kóp partiyalıq parlament saylawları bolıp ótti. Olarda ush mılletshil partiya uttı : Musulman demokratiyalıq háreket partiyası, Serbiya Demokratiyalıq partiyası hám Bosniya hám Gertsegovina Xorvatiya demokratiyalıq birlespesi. 1990-jıl 9 -dekabrde Chernogoriya hám Serbiyada ótkerilgen birinshi kóp partiyalıq saylawlar nátiyjelerine kóre, Slobodan Miloshevich basshılıǵındaǵı Chernogoriya Kommunistlari Birlespesi hám Serbiya Sotsialistik partiyası (Serbiya Kommunistlar Birlespesiniń miyrasxorı ), onda húkimette qaldı. Basqa respublikalarda umumittifoq partiyaları qattı jeńiliwge dus keldi. Mısalı, Bosniya hám Gertsegovinada kommunistlar hám olardıń birlespeshileri regionda “Barba” gazetası tárepinen qollap -quwatlanganına qaramay, 9%, A. Markovich reformashıları bolsa bar-yo'g'i 5% orınǵa iye boldı. UTEL televideniesi birlespeshi organlar tárepinen qadaǵalaw etiledi[17].

Xorvatiya daǵı jaǵday respublika húkimetiniń mılletshillik ilajları sebepli keskinlesdi. 1990 -jıl iyun -iyul aylarında serb-xorvat tili xorvat tilineo'zgertirildi, aldın atı, keyin bolsa tildiń grammatik normaları ózgertirildi. Rásmiy jazıwmalarda hám Ǵalaba xabar qurallarında kirill jazıwı qadaǵan etildi[13]. Serb tariyxı, serb jazıwshı hám shayırları haqqındaǵı tekstler mektep oqıw programmalarınan alıp taslandı. Mámleket mákemelerindegi serblar Xorvatiyanıń jańa húkimetine " sadıqlıq betalari" ni qol qoyıwǵa májbúr boldı[18]. Bunnan bas tartganlar asıǵıslıq menen isten bosatildi. Bul, ásirese, Ishki jumıslar ministrligi sistemasında[13] ayqın sezilib, onda xızmet qılıp atırǵan serblarning bir bólegi qamawǵa alındı[19]. Serb oqımıslı adamları wákillerine basım ótkerildi[20]. Usınıń menen birge, xorvat ekstremistlarining Serb pravoslav shirkewine kóplegen hújimleri baslandı. Ruxaniylardı tayaqlaw, sıyınıw waqtında shirkewler qasında provokatsiya qılıw, shirkewlerdi qazib alıw hám qábirlerdi tómenge urıw jaǵdayları bolǵan[20][21]. 1991-jılda Xorvatiya politsiyası bul háreketlerde aktiv qatnas etdi - olar ruxaniylardı qamawǵa aldılar, dindorlarning toplanıwın qadaǵan etdiler hám bayramlarǵa aralasdilar[22].

SFRY ushın hár qıylı reforma joybarları ilgeri surildi - federatsiyani jetilistiriw, onı konfederatsiyaga aylandırıw. Biraq 1990 -jıldıń ekinshi yarımınan baslap milliy azshılıqlardıń háreketi (birinshi náwbette, Serbiya daǵı Kesewo albanlari hám Xorvatiya daǵı Knin serblari) ámeldegi respublikalar quramındaǵı toliq huqıqlıiyatga bolǵan dáslepki talaptan barǵan sayın anıqlaw bolıp, onıń ajralıp shıǵıwı talabına ótti. olardıń etnik aymaqları - ǵárezsizlik daǵaza etiliwi menen (Kesewo), yamasa basqa respublikalarǵa qosılıwı menen (Xorvatiya daǵı serblar - Serbiyaǵa ) Xorvatiya aymaǵında ózin serb dep járiyalaǵan strukturalardıń qáliplesiwi baslandı. 1990 -jıl may ayında Zagrebda futbol oyını sıyaqlında serb hám xorvat ıshqıpazları ortasındaǵı kúshli ǵalabalıq urısıw keleshektegi milletleraro zorlıqshılıqlardıń xabarshısı edi.

1990 -jıl 23-mayda kásipi stomatolog, SDP bas komiteti aǵzası, burınǵı kommunist hám Xorvatiya Kommunistlar birlespesi qurultoyi delegati Milan Babich Knin jámiyeti assambleyası baslıǵı etip saylandı. Onıń átirapında milliy jóneltirilgen serblar sheńberi qáliplesti hám olar Xorvatiya daǵı serb jámáátlerin birlestiriw ushın jumıs basladılar. Bunnan tısqarı, olar bunı rásmiy túrde ruqsat etilgen Xorvatiya Konstitusiyası tiykarında etdilar[23][24].

27-iyun kúni Knin Assambleyası Lika hám Arqa Dalmatiyaning altı jámiyetshiliginiń Doslıq awqamın jaratıwdı juwmaqladi. Qosılıw qálewi Knin, Benkovac, Obrovac, Donji Lapac, Gracac hám Titova-Korenica[25] jámáátleri tárepinen bildirildi.

1990-jıl 25-iyulda Likadagi Srb kishi qalashasında Serbiya Demokratiyalıq partiyasınıń qurultoyi bolıp ótti. Qurultoyga jıynalǵan onıń tárepdarları hám ádalatlı tamashagóylari sanı 120 000[26] - 200 000[27] kisige bahalanıp atır. Qurultoyda hákimiyattıń nızam shıǵarıwshı organı - Serb Sabori hám atqarıw etiwshi organ - Serbiya Milliy Keńesi tuzildi[28]. Serb xalqiniń suverenitet hám toliq huqıqlıiyati tuwrısındaǵı deklaratsiya da qabıllandı. Serb talapları kirill jazıwınan paydalanıw, serb mektepleri hám tiyisli mektep programmaları, materiallıq hám siyasiy mákemeler, kárxanalar, baspasóz hám Serbiya radio hám televideniesin saqlap qalıw menen baylanıslı[28][29]. Serbiya Milliy Keńesi baslıǵı etip Babić saylandı, bul tiykarınan serblarning avtonomiya ushın háreketiniń radikallashuvini anglatardi[28].

1990-jıl 16 -avgustda Serbiya Milliy Assambleyası Xorvatiyada serblar avtonomiyası boyınsha referendum ótkeriw tuwrısında qarar qabılladı[29]. Xorvatiya húkimeti referendumdı nızamǵa qarsı dep járiyaladı hám barlıq qurallar menen onıń aldın alıwǵa wáde berdi. 1990 -jıl 17-avgustda olar jergilikli politsiyanıń rezerv xızmetkerlerinen qurallardı tartıp alıw hám referendumning aldın alıw ushın Arqa Dalmatiyadagi Serbiya wálayatlarına Ishki jumıslar ministrliginiń arnawlı bólindilerin jiberdiler. Keshesi Xorvatiya arnawlı kúshleri Benkovacdagi politsiya mákememesine hújim etdi. Serbiya xalqınıń juwabı jollar daǵı kóplegen tosıqlar hám xalıq punktlerin militsiya tárepinen patrul qılıw edi[30]. Milan Martich basshılıǵındaǵı jergilikli militsiya xatkeriyatlari Knindi qorǵawshı bolǵan politsiyashılar hám tınısh xalıqqa bazalardan qural tarqata basladı hám Milan Babich Knin jáne onıń átirapında áskeriy jaǵday járiyaladı[31]. Referendumda Serbiya toliq huqıqlıiyati ushın 756 549 kisi dawıs berdi, 172 kisi qarsı dawıs berdi, 60 ta saylaw byulletenlari jaramsız dep tapildi[29][32].

1990 -jıl 21-dekabrde Knin qalasında Serbiyanıń Krajina avtonom wálayati[33] daǵaza etildi.

Dáslep, birlespe orayı da, respublikalar da bir-birine qarsı kela baslaǵan birlespe hám respublika konstitutsiyalari tiykarında júzege kelgen dawlardı haqıyqatlıqtan da sheshiwge intildi: federal húkimetler respublika shólkemleriniń qararların nızamǵa qarsı dep járiyaladılar hám olar, óz gezeginde, ózin ózi járiyalaǵan subyektlarga salıstırǵanda da tap sonday etdi.

Kelispewshilik basında siyasiy usıllar hám ekonomikalıq sırıslar qollanildi (Serbiya Sloveniyaǵa elektr támiynatın toqtatdi, Serbiya daǵı sloven tovarlarına boykot járiyaladı hám taǵı basqa ). Keyin xalıq ózin qurallandırıwdı basladı hám jergilikli húkimet olardı qurallandırıwdı basladı, usınıń menen birge aymaqlıq qorǵawdıń eki áskeriy bazasınan paydalanǵan halda - 1980-jıllardıń aqırında gónergen, biraq jawınger jaǵdayda sırt elden JNA quralları ótkerilgen hám nızamǵa qarsı satıp alınǵan.

1991-jıl mart sheshe basında, serblar Xorvatiya daǵı Ishki jumıslar ministrligin tark eta baslaǵannan keyin, serb politsiyası politsiya bólimi hám qala mákemelerin iyelep alǵannan keyin, Xorvatiya politsiyasınıń arnawlı kúshleri Pankrac qalasına bastırıp kirdi hám serb jawıngerliklerin quwıp shıǵardı. Keyingi dúgilisiwlerdiń aldın alıw ushın qalaǵa Yugoslaviya xalıq armiyasınıń bólindileri kirgizildi.

1991-jıl 31-martda Xorvatiya daǵı Plitvitse kóli milliy baǵı aymaǵında Serbiya valantyorları tárepinen qollap -quwatlanǵan Serbiya aymaqlıq qorǵaw kúshleri hám xorvat politsiyashıları ortasında soqlıǵısıw júz berip, eki kisi qaytıs boldı.

Nátiyjede Sloveniya hám Xorvatiya ǵárezsizliginiń daǵaza etildi, 1991-jıl iyun -iyul aylarında Sloveniyada Yugoslaviya xalıq armiyası hám ózinen-ózi qorǵaw kúshleri ortasındaǵı qurallı dúgilisisler hám sol jılı Xorvatiyada baslanǵan urıs bolıp ótti. Ol jaǵdayda qosımsha úzliksiz armiyadan tısqarı xalıq da qatnasqan (" áskeriy strukturalar" ni toltırıw, óz etnohududiy ózin ózi járiyalaǵan strukturalardı jaratıw hám olardan " sırt el" milletler xalqın aydalıw ) ámelge asırıldı. 1992-jılda Bosniya hám Gertsegovinada urıs baslandı[34].

Keri tárepler

redaktorlaw
Fayl:Bivshaya Yugoslaviya vo vremya voyni. svg
Yugoslaviya urısları
Sloveniyada on kúnlik urıs
Xorvatiya daǵı urıs
Bosniya urısı
Kesewo urısı
NATOnıń Yugoslaviyaǵa qarsı urısı
Presevo oypatlıǵındaǵı kelspewshilik
Makedoniya daǵı kelspewshilik (2001)

Yugoslaviya waqıyalarınıń tiykarǵı tárepleri:

  • Slobodan Miloshevich basshılıǵındaǵı serblar;
  • Radovan Karadjich basshılıǵındaǵı Bosniyalıq serblar ;
  • Franjo Tudjman basshılıǵındaǵı xorvatlar;
  • Mate Boban basshılıǵındaǵı Bosniyalıq xorvatlar ;
  • Goran Hadzic hám Milan Babić basshılıǵındaǵı Krajina serblari ;
  • Boshnaklar, Aliya Izetbegovich basshılıǵındaǵı ;
  • Pikiret Abdić basshılıǵındaǵı toliq huqıqlıiyatchi musulmanlar ;
  • Ibrohim Rugova basshılıǵındaǵı kesewo albanlari (tiykarınan Adem Jasarı, Ramush Hardinay[35] hám Hoshim Tachi).

Olardan tısqarı,BMT,AQSh hám olardıń birlespeshileri de waqıyalarda qatnastılar,Rossiya zárúrli, biraq ekinshi dárejeli rol oynadı. Slovenlar federal oray menen tek eki háptelik urısda qatnasdılar, Makedoniyalıqlar tınısh jol menen ǵárezsizlikke eristiler, biraq 10 jıldan keyin de albanlar menen to'qnash keldiler.

Serb pozitsiyasining tiykarları

redaktorlaw

Serb tárepiniń pikrine qaraǵanda, Yugoslaviya ushın urıs mámleketti qorǵaw retinde baslanıp, serb xalqiniń aman qalıwı hám bir mámleket shegaralarında qosılıwı ushın gúres menen juwmaqlanǵan. Eger Yugoslaviya respublikalarınan hár bir Respublikası milliy belgiler tiykarında ajralıp shıǵıw huqıqına iye bolsa, serblar xalıq retinde bul bóliniwdiń aldın alıwǵa haqılı edi, sebebi kópshilik serblar jasaytuǵınlıq aymaqlardı, atap aytqanda Xorvatiyadagi Serb Krajina Respublikası hám Bosniya hám Gertsegovinadagi Serb Respublikasın iyelep alǵan edi.

Xorvatiya pozitsiyasining tiykarları

redaktorlaw
Fayl:Ethnic Clensing. JPG
wayran bolǵan Xorvatiya úyi
Xorvatlar federatsiyaga kirisiw shártlerinen biri odan ajralıp shıǵıw huqıqın tán alıw ekenligin aytıp ótdiler. Tudjman tez-tez bul huqıqtı jańa ǵárezsiz Xorvatiya mámleketi formasında ámelge asırıw ushın gúresayotganini ayttı (geyparaları Xorvatiyanıń Ustashe Ǵárezsiz Mámleketi menen baylanısqan ).

Bosniya pozitsiyasining tiykarları

redaktorlaw

Bosniyalıq musulmanlar urısıp atırǵan toparlardıń eń kishisi edi (eger siz Bosniyanı emes, kelspewshilikdiń pútkil aymaǵın alsańız ). Olardıń pozitsiyasi júdá ájep edi.Bosniya hám Gertsegovina prezidenti Aliya Izetbegovich 1992 jıldıń báhárige shekem burınǵı Yugoslaviya endi joq ekenligi ayan bo'lgunga shekem anıq poziciyanı iyelewden qashtı. Keyin referendumnan keyin Bosniya hám Gertsegovina ǵárezsizligin járiyaladı.

Shet el mámleketlerdiń pozitsiyası

redaktorlaw

Yugoslaviya daǵdarısınıń rawajlanıwı dáwirinde jáhán jámiyetshiligi Yugoslaviyanıń aymaqlıq pútinligin saqlaw tárepdarları (kóbinese ol erda reformalar ótkeriledi) hám Yugoslaviya respublikalarınıń ǵárezsizligin qollap-quwatlawshılarǵa bólingen.

  • Evropa Awqamı respublikalar ǵárezsizligin tán alıw munasábeti menen ulıwma neytral hám qayırqom poziciyanı iyeledi. 1991-jıl 17-dekabrde bolıp ótken Evropa Birlespesiniń Bryussel sammiti deklaratsiyasında Evropa Birlespesi bul talap menen shaqırıq etken hám tán alıw kriteryalarına juwap beretuǵın barlıq Yugoslaviya respublikaların tán alıwı aytılǵan[36]. 1992-jıl 15-yanvarda Evropa Birlespesi Sloveniya hám Xorvatiyanıń ǵárezsizligin tán aldı[36].
  • AQSh daslep Yugoslaviyanıń aymaqlıq pútinligin yoqlab shıqtı jáne onıń respublikaları ǵárezsizligin tán alıwdı istamadi. Tek 1992-jıl 7-aprelde Qospa Shtatlar Sloveniya, Bosniya hám Gertsegovina hám Xorvatiya ǵárezsizligin tán aldı[37].

Yugoslaviya múlki hám múlkiniń bóliniwi

redaktorlaw

SFRY múlkin bólistiriw uzaq waqıt dawam etdi. Tek 2004-jılda vena shártlesiwi kúshke kirdi (Xorvatiya ratifikatsiya etilgeninen keyin), bul SFRYning altın hám valyuta aktivlerin de, onıń shet el diplomatik wákilxanaları múlkin da bólistiriwdi názerde tutqan. Bul shártnama boyınsha, mısalı, Kishi Yugoslaviya SFRY altın -valyuta aktivleriniń 38, 0 payızın hám diplomatik hám konsullik múlkiniń 39, 5 payızın aldı[38]. Birpara orıs izertlewshilerdińi bul bólekti ádalatsız dep esaplasadı. Mısal ushın, A. Generalov shártnamada Serbiya Patshalıǵınıń ulıwma mulkka qosqan úlesi esapqa alınbaǵanlıǵı hám 1918-jılǵa shekem shet el degi barlıq Yugoslaviya diplomatik wákilxanaları tek Serbiya hám Chernogoriyaga tiyisli bolǵanlıǵın aytıp otedi[38]. Bunday dálil SFRY bólekleniwi waqtında ámeldegi bolǵan sırt el degi Yugoslaviya diplomatik wákilxanalarınıń kópshiligi 1918-jıldan keyin payda bolǵan shtatlarda islengenligin esapqa almaydı. Yugoslaviyaǵa bolǵan qarızlar da barlıq respublikalar ortasında bóliniwge baylanıslı edi. Mısalı, SSSRning SFRY aldındaǵı qarızı (shama menen 806 million dollar ) 2003-jılda tómendegi koefficientte bólingen: Serbiya hám Chernogoriya 38%, Xorvatiya - 23%, Sloveniya - 16%, Bosniya hám Gertsegovina - 15, 5% hám Makedoniya - 7, 5%[39]. 2016 -jıldıń apreliga kelip, bul summalar Rossiya tárepinen tolıqnǵan (qarızdıń Bosniya hám Gertsegovinaǵa bolǵan bólegi bunnan tısqarı ) [40].

Yugoslaviya miyrasxorlıǵı

redaktorlaw

Birlesken Milletler Shólkemi kózqarasınan, SFRY SSSRdan ayrıqsha bolıp esaplanıp, miyrasxorı Rossiya bolǵan (sol munasábet menen Rossiya Federatsiyasınıń BMTǵa aǵzalıǵı 1945-yil[41] oktyabrda kórip shıǵıladı ) mámleketke iye emes.[41]. Yugoslaviya Federativ Respublikası (Serbiya hám Chernogoriya birlespesi) 2000-jılda BMTga aǵza bolıw ushın bólek arza tapsırǵan, ol sol jıldıń 1-noyabrinde berilgen[42]. BMTdagi FRYning miyrasxorı Serbiya bolıp, onıń a'zoligi 2000-jıl 1-noyabrden baslap shólkemge qabıl etiledi[41]. Usınıń menen birge, FRY bóleklengeninen keyin Serbiya BMTga aǵza bolıw ushın jańa arza tapsırmadi.

Taǵı qarang

redaktorlaw
  • Yugoslaviya urısları
  • Yugoslaviyanıń tashkil tabıwı
  • on kúnlik urıs
  • Xorvatiya daǵı urıs
  • Bosniya urısı
  • Serb Respublikası
  • etnik tazalaw
  • Zagrebdegi " Dinamo" - " Crvena Zvezda" futbol oyınındaǵı tártipsizlikler (1990 )
  • Burınǵı Yugoslaviya boyınsha xalıq aralıq tribunal tárepinen ayıplanıwshılar dizimi
  • 1991-jıl 1-sentyabrde Yugoslaviyada sovet jurnalistlarining ólimi
  • Shınjırlardıń salmaǵı
  • Yugoslaviya boyınsha Tınıshlıq konferensiyasınıń arbitraj komissiyası

Derekler

redaktorlaw
  1. ↑ Úlgi:Veb deregi
  2. ↑ Úlgi:Stat'ya
  3. ↑ {{Web deregi}} úlgisinen paydalanıwda bet= parametrin belgilewińiz kerek. , arxivsáne= parametri de kórsetiliwi tiyis. ru/article.php? nid=4984 „{{{title}}}“.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Mitrevska Ya., Sel'tser D. G. Dezintegratsionnie protsessi v SFRYu i Sotsialisticheskaya Respublika Makedoniya (1985—1991 gg.) // Vestnik Tambovskogo universiteta. Ceriya: Gumanitarnie nauki. — 2012. — № 2 (106 ). — S. 326
  5. ↑ Mitrevska Ya., Sel'tser D. G. Dezintegratsionnie protsessi v SFRYu i Sotsialisticheskaya Respublika Makedoniya (1985—1991 gg.) // Vestnik Tambovskogo universiteta. Ceriya: Gumanitarnie nauki. — 2012. — № 2 (106 ). — S. 327
  6. ↑ Nosov V. A. Protsess «lyublyanskoy chetverki» i yego znachenie v kontekste yugoslavskogo krizisa kontsa 1980-x godov // Vestnik Permskogo universiteta. Ceriya: Istoriya. — 2014. — № 4 (27). — S. 170
  7. ↑ 7,0 7,1 Nosov V. A. Protsess «lyublyanskoy chetverki» i yego znachenie v kontekste yugoslavskogo krizisa kontsa 1980-x godov // Vestnik Permskogo universiteta. Ceriya: Istoriya. — 2014. — № 4 (27). — S. 171
  8. ↑ Starikova N. N. Slovenskie pisateli i «barxatnaya revolyutsiya» // Slavyanskiy al'manax. — 2015. — № 1-2. — S. 220—221
  9. ↑ 9,0 9,1 Starikova N. N. Slovenskie pisateli i «barxatnaya revolyutsiya» // Slavyanskiy al'manax. — 2015. — № 1-2. — S. 221
  10. ↑ Starikova N. N. Slovenskie pisateli i «barxatnaya revolyutsiya» // Slavyanskiy al'manax. — 2015. — № 1-2. — S. 221—222
  11. ↑ 11,0 11,1 Starikova N. N. Slovenskie pisateli i «barxatnaya revolyutsiya» // Slavyanskiy al'manax. — 2015. — № 1-2. — S. 222
  12. ↑ Úlgi:Kitob deregi
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 Úlgi:Kitob deregi
  14. ↑ Úlgi:Veb deregi
  15. ↑ Úlgi:Kitob deregi
  16. ↑ Mitrevska Ya., Sel'tser D. G. Dezintegratsionnie protsessi v SFRYu i Sotsialisticheskaya Respublika Makedoniya (1985—1991 gg.) // Vestnik Tambovskogo universiteta. Ceriya: Gumanitarnie nauki. — 2012. — № 2 (106 ). — S. 328
  17. ↑ 17,0 17,1 Smirnov A. V. Soyuznoe pravitel'stvo i vibori v Bosnii i Gertsegovine 1990 goda // Aktual'nie problemi gumanitarnix i yestestvennix nauk. — 2010. — № 5. — S. 66 — 67
  18. ↑ Úlgi:Kitob deregi
  19. ↑ Úlgi:Kitob deregi
  20. ↑ 20,0 20,1 Úlgi:Kitob deregi
  21. ↑ Úlgi:Kitob deregi
  22. ↑ Úlgi:Kitob deregi
  23. ↑ Úlgi:Kitob deregi
  24. ↑ Úlgi:Kitob deregi
  25. ↑ Úlgi:Kitob deregi
  26. ↑ Úlgi:Kitob deregi
  27. ↑ Úlgi:Kitob deregi
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 Úlgi:Kitob deregi
  29. ↑ 29,0 29,1 29,2 Úlgi:Kitob deregi
  30. ↑ Úlgi:Veb deregi
  31. ↑ Úlgi:Veb deregi
  32. ↑ Úlgi:Kitob deregi
  33. ↑ Úlgi:Kitob deregi
  34. ↑ Úlgi:Stat'ya
  35. ↑ Úlgi:Veb deregi
  36. ↑ 36,0 36,1 Kiyasov A. S. Politika priznaniya / nepriznaniya. Amerikanskie interesi na Balkanax na nachal'nom etape yugoslavskogo krizisa (1991—1992 gg.) // Uchenie zapiski Kazanskogo universiteta. Ceriya: Gumanitarnie nauki. — 2010. — T. 152. — № 3-1. — S. 248
  37. ↑ Kiyasov A. S. Politika priznaniya / nepriznaniya. Amerikanskie interesi na Balkanax na nachal'nom etape yugoslavskogo krizisa (1991—1992 gg.) // Uchenie zapiski Kazanskogo universiteta. Ceriya: Gumanitarnie nauki. — 2010. — T. 152. — № 3-1. — S. 252
  38. ↑ 38,0 38,1 Generalov A. Vneshnyaya politika Serbii v 90 -ye godi // Nauchno-analiticheskiy jurnal Obozrevatel' — Observer. — 2007. — № 9. — S. 101
  39. ↑ ru/news/2006/05/17/croatia/ Rossiya vernet Xorvatii sovetskie dolgi
  40. ↑ com/balkany/4251-Rossiya -vernet-dolgi-bosnii-i-gertsegovine Rossiya vernet dolgi Bosnii i Gertsegovine
  41. ↑ 41,0 41,1 41,2 un. org/press/en/2006/org1469. doc. htm UNITED NATIONS MEMBER STATES| Meetings Coverage and Press Releases
  42. ↑ Úlgi:Veb deregi

Ádebiyatlar

redaktorlaw

Siltemeler

redaktorlaw
«https://kaa.wikipedia.org/w/index.php?title=Yugaslaviyanıń_bólshekleniwi&oldid=74993» saytınan alınǵan