Tólepbergen Qayıpbergenov

Tólepbergen Qayıpbergenov — Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan xalıq jazıwshısı, Ózbekstan Qaharmanı.

Tólepbergen Qayıpbergenov
Tolıq atı	Tólepbergen Qayıpbergenov
Tuwılǵan sánesi	7-may 1929-jılı(1929-05-07)
Tuwılǵan jeri	Kegeyli rayonı,  QQASSR,  ÓzSSR,  SSRA
Qaytıs bolǵan sánesi	14-sentyabr 2010-jılı(2010-09-14) (81 jasta)
Qaytıs bolǵan jeri	Nókis,  Qaraqalpaqstan,  Ózbekstan
Puqaralıǵı	SSRA,  Ózbekstan
Milleti	qaraqalpaq
Dóretiwshilik túri	jazıwshı
Oqıǵan jeri	Qaraqalpaq mámleketlik pedagogika institutı
Dóretiwshilik jılları	1950–2010-jıllar
Baǵdarları	proza
Belgili pikirleri	- Qaraqalpaqstandı sheksiz súyiwińizdiń sebebi nede? - Ol birew-ǵoy!
Ataqları	Qaraqalpaqstan xalıq jazıwshısı (1974),
Sıylıqları	, (1979), , , «Qashǵariy» sıylıǵı (1995), «Sholoxov» sıylıǵı (2004), «Berdaq» sıylıǵı (1967)

1929-jılı 7-may sánesinde Kegeyli rayonınıń Shortanbay awılında (házirgi Nókis rayonınıń sovxozında) kolxozshı diyqan shańaraǵında tuwilǵan.

1944-45 jılları bolajaq jazıwshı ele awıldaǵı mektepte oqıp júrgen jas bala waqıtlarında-aq uqıplı, ziyrek hám kóp oqıwdı qáleytuǵın quntlı oqıwshı sıpatında kózge tústi. Ózi 6,7-klasslarda oqıp júrip ol usı mekteptiń 2,4-klasslarına sabaq berdi.

1945-47 jılları ol Xójeli qalasındaǵı mektepke shekemgi tárbiya pedagogika bilim jurtında oqıydı. Onı pitkergennen keyin 1947-1950-jılları ózi tuwılǵan awılda muǵallim boladı hám sonıń menen birge óz ústinde úzliksiz isleydı, ádebiyat penen qızıǵa baslaydı, óz bilimin jetilistirip baradı.

1950-jılı Tólepbergen Qayıpbergenov Qaraqalpaq Mámleketlik Pedagogikaliq Institutiniń "Rus tili hám ádebiyati" fakultetine oqıwǵa qabıl etiledi.

Tap usi waqıttan baslap onıń ádebiyatqa aralasıwı baslandı. Ol ádebiyat penen, jazıwshı – shayırlar menen jaqınnan tanısıp, olardan alǵan hám ózi turmısqa bayqaǵan tásirlerin qosıqqa aylantırıp jaza baslaydı.

1950-jılı Onıń dóretiwshilik xizmetı baslanadı.Ol dáslep poemaǵa qızıǵa basladı. Al keyin proza janrına qızıqıp ketedı.

1951-jılı onıń “Tilegim” atlı tuńǵish qosıǵın Respublikalıq “Jas Leninshi” gazetasında basılıp shıqtı. Jas shayır basqa sózge usılay qadem atladı. Usınnan baslap onıń qosıqları gazeta-jurnallarda kórine berdi.

1955-jılı jazıwshınıń prozaǵa bet burıwı tuwrı keledi. Bul jılı onıń “Pochtalon kelgende” degen dáslepki gúrrińi “Jas Leninshi” de basildi. Sonnan beri ol tiykarınan proza janrında islep kiyatır.

1955-jılı Tólepbergen Qayıpbergenov Qaraqalpaq Mámleketlik Pedagogikaliq Instituttı tabıslı pitkerip shıǵadi. Bul waqıtta ol jazıwshınıń isin ózine maqset etip alǵan, biraq ele ádebiyat maydanında onsha tanıla qoymaǵan jaslardan edi. “ámiwdárya” jurnalında ádebiy xizmetker.

1955-57-jılları Radio esitiriw komitetinde redaktorı.

1956-jılı Onıń birinshi povesti ”Sekretar” degen at penen basılıp shıǵadi.

1956-67-jıllar Bul jámiyetlik áhmiyetli jumıslardı atqarıw menen bir qatarda jazıwshı usı dáwir ishinde ádebiyat tarawında da ayrıqsha kúshli miynet etti. Onıń dóretiwshiliginiń eń jemisli bólegi mine usı jıllarǵa tuwrı keledi.

1957-58-jılları Qaraqalpaqstan jaziwshilar awqaminda juwaplı xatkeri.

1958-59-jılları radio esitiriw komitetinde baslıqtıń orın basarı

1959-60-jılları ”Jas Leninshi” gazetasında redaktorı

1960-62-jılları Qaraqalpaq mámleketlık baspaxanasında direktorı.

1962-64-jılları ”Sovet Qaraqalpaqstanı” gazetasında redaktorı.

1963-jılı belgili jazıwshı Tólepbergen Qayıpbergenov altınshı ret shıǵarǵan Qaraqalpaqstan ASSR Joqarǵı Sovetine deputat bolıp saylaydı.

1964-67-jılları Radio esittiriw hám televidenie komitetinde redaktorı.

1967-jılı eki kitaptan ibarat ”Qaraqalpaq qızı” roman-dilogiyasi ushın Qaraqalpaqstan Mámleketlik "Berdaq" atindaǵı sıylıqtı.

1967-80-jılları Qaraqalpaqstan baspa sóz komiteti baslıǵınıń orın basarı.

1971-jılı “Muǵallimge raxmet” povesti ushın Ózbekstan Respublikası Mámleketlik "Hamza" atındaǵı, SSSR mámleketlik sıylıǵı, Qaraqalpaq hám xalıq aralıq ”Qashqariy” sıylıqlar berildi.

1974-jılı Tólepbergen Qayıpbergenovqa ”Qaraqalpaq xalıq jazıwshısı” degen ataq berildi.

1979-jılı ”Húrmet belgisi” ordeni, hám qatar medallar menen siyliqlandi.

1980-jılı Qaraqalpaqstan jaziıwshılar awqamı baslıǵına saylanadı.

1980-jıldan baslap hár jılı Ózbekstan jazıwshılar awqamı baslıǵı orınbasarı lawazımlarına hámde sadıq SSSR jazıwshılar awqamı baslıq lawazımlarına saylanadı hám bárshe forumlarda shıǵıp sóylegen.

1982-jılı T. Qayıpbergenov menen Qaraqalpaqstanda birinshi márte sadıq SSSR ádebiyati kúnlerin ótkizildi.

1987-jıldan 1991-jılǵasha jámiyetshilik arasında Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵi Keńesi Baslıǵı orınbasarlıǵına saylandı.

1989-jılda Ózbekstan Respublikası Prezidenti Islam Kárimov pármanına muwapıq T. Qayiıpbergenov Ózbekstan Respublikası Prezidenti Keńesi aǵzalıǵına tayınlanadı.

1995 jıldan beri jamiyetshilik arasında Oraylıq Aziya xalıqlarınıń mádeniyatı qori basqarması baslıǵı lawazımında islep kelmekte.

1995-jılı "Qashqariy" atındaǵı xalıq aralıq sıylıǵınıń lauriyati.

2003-jılı ǵarezsizligimizdiń 12-jıllıǵı múnásebeti menen Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan xalıq jazıwshısı Tólepbergen Qayıpbergenovqa, Ózbekstan Qahramanı ataǵı menen sıylıqlandı.

2004-jılı Tólepbergen Qayıpbergenov M. Sholoxov atındaǵı sıylıqtıń laureati.

Nókis hám Tashkent qalasında ózbek hám qaraqalpaq tillerinde basılıp atırǵan bir neshe gazeta jurnallar tahrir tóreshleri aǵzasidir.

2010-jılı sentyabrdıń 14-sánesinde dúnyadan ótti.

Shıǵarmaları

T. Qayıpbergenovtıń kórkem dóretiwshilikke aralasqan dáslepki bes jılındaǵı dóretken shıǵarmaları kishi kólemli qosıqlardan ibarat boldı. Onıń bul dáwirde baspa kórgen «Tilegim» (1951), «Kelinshektiń quwanıshı» (1954), «Muǵallim» (1955) hám taǵı basqa bir qatar qosıqlarında jas shayırdıń tilek-oyları, ózi jasap atırǵan ómirge, onıń ayırım tarawlarına bolǵan kózqarası, watanǵa degen súyispenshilik sezimleri jırlandı. Bul shıǵarmalardıń ideyalıq-tematikalıq baǵdarı, mazmunı, óz aldına qoyǵan maqseti-paxta atızınıń qaharmanı, miynet súygish kelinshektiń oqıwdan injenerlik diplom alıp qaytqan kúyewi menen ushırasqandaǵı quwanıshın kórsetiw hám t.b. máseleler boldı. Mısalı, «Muǵallim» atlı qosıqta hújdanlı muǵallimniń biziń turmısımızdaǵı biyik hám húrmetli ornı kórsetip berildi.

T. Qayıpbergenov 50-jıllardıń ortalarında óziniń jazıwshılıq qádemin «Aljasıqtıń aqırı» (1954), «Arza» (1955), «Traktorshı» (1955), «Joldaǵı jánjel» (1955) sıyaqlı kishigirim gúrrińler jazıwdan basladı. Ol usı jıllardan 1956-jılǵa shekem bulardan basqa da «Isiń sózińdey emes», «Pochtalyon kelgende», «Ana ashıwı», «Eki kózli», «Kim ayıplı», «Maqset», «Pillekeshler», «Ókinish», «Tartıs», «Batıl qádem», «Aygúl» usaǵan gúrrińler jazdı hám olar óz waqtında sol jıllardaǵı gazeta-jurnallarda járiyalanıp barıldı. T. Qayıpbergenovtıń bul prozalıq shıǵarmaları 1961-jılı «Bloknot sóyleydi» degen at penen óz aldına kitap bolıp ta basılıp shıqtı.

Romanları

«Qaraqalpaq qızı» romanı

Feodalizm dáwirindegi hayal-qızlar turmısınıń awırmanlıǵı hám jańa dáwirdegi olardıń turmısındaǵı úlken ózgerisler jazıwshınıń «Qaraqalpaq qızı» romanındaǵı Jumagúldiń obrazında keńnen súwretlenedi. Romanınıń temasınan kórinip turǵanınday, bul shıǵarma hayal-qızlar turmısın keń epikalıq mazmunda ashıp beriwge baǵdarlanǵan.

Romanda Jumagúldiń jaslıǵınan baslap, jámiyetlik islerge belsene qatnasıwǵa shekemgi aralıqtaǵı ómir jolı izbeiz súwretlenedi. Jazıwshı Jumagúldiń obrazı arqalı sol dáwirdegi qaraqalpaq hayal-qızlarınıń qıyın turmısın hám keń jámiyetten óz ornın tabıw jolındaǵı gúreslerin isenimli súwretlegen. Av tor waqıyalardı súwretlewde de, obraz dóretiwde de úlken jetiskenliklerge erisedi.

Roman qaharmanı Jumagúl óz basınıń erkinligi menen baxıtlı turmısqa tınımsız miyneti, óziniń tabanlı gúresi, qıyınshılıńlarǵa tózimliligi hám qaysarlıǵı nátiyjesinde erisedi. Usı roman tiykarında Qaraqalpaq Mámleketlik teatrında saxnalıq shıǵarmalar qoyılǵan bolsa, Ózbek film studiyası tárepinen «Qaysar qız» kino-filmi jaratıldı.

Roman-esseleri

«O dúnyadaǵı atama xatlar»

Avtordıń «O dúnyadaǵı atama xatlar» (1992) shıǵarması xalqımız basına dónip turǵan ekologiyalıq apatshılıqtıń aldın alıw hám onnan qutılıw ideyasına arnaladı. Usınday dúnyalıq mashqalalarš súwretlewde jazıwshı o dúnyadaǵı atasına yaǵnıy káramatlı babalarına bılayınsha múrájáát etedi hám olar menen ruwxıy sáwbetlesedi: «Keshir, ata, seniń menen eń bolmasa xat arqalı tillespesem, hár qıylı oylardan basım jarılıp ketiwi sózsiz. Ózimniń hám xalqımnıń basına túsken ekologiya apatınan basımnıń ishi ot háwirli dártlerge tolıp turıptı. Erke aqlıǵım, ruwxımdı tınısh qoy. Tirilerdiń máselesin tiriler sheshedi ǵoy — derseń bálkim, tirilerge talay-talay ayttım, hátte pútkil álemge esitiletuǵın biyik minberlerden de ayttım. Házir barlıq tiriler tek tiriler sıpatında qıymıldap, óz ara shawqımlasqanı bolmasa, bári gereń! Sen oǵırı mehirli insan ediń, bálkim birinshi aqlıǵıńnıń zarın esitip o dúnyadaǵı adamlardı oyatarsań».

Usılayınsha kitaptıń kompoziciyalıq qurılısı hám syujeti qaraqalpaqlar hám olardıń mákan jayları, A ral hám Ámiw haqqında ilimiy jańalıqlar menen birge ele hesh kim oqımaǵan, esitpegen qızıqlı ápsanalardan, jáne de ekologiyalıq apatshılıq sebepli awırıwǵa shatılǵan mıńlaǵan nawqaslardıń biriniń monologlarınan turadı. Shıǵarmanıń syujetinde paydalanılǵan bay materiallardan qaraqalpaq xalqınıń ótmishi hám búgini, keleshegine tiyisli bolǵan áhmiyetli mashqalalardš… beti ashılıp baradı. Kitaptaǵı hár bir epizodtan, diolog hám monologlardan el qayǵısına qabırǵası qayısıp hásiret shekken adamlardıń qaytalanbas obrazları menen ruwxıy kelbetin kóz aldımızǵa janlı elesletemiz.

Povestleri

«Sekretar» povesti

«Sekretar» — T. Qayıpbergenovtıń tuńǵısh povesti bolıp tabıladı. Povest 1956-jılı «Qaraqalpaqstan ádebiyatı hám isskustvosı» jurnalınıń 2 — 3 — 4-sanlarında járiyalanıwdan-aq jámiyetshiliktiń dıqqatın ózine tarta basladı. Shıǵarma 1976-jılı Qaraqalpaqstan ASSR Ministrler Soveti menen Jazıwshılar awqamınıń povestler ushın járiyalanǵan konkursında birinshi sıylıqtı jeńip alıwǵa miyasar boldı. 1958-jılı bolsa Qaraqalpaq mámleketlik baspası tárepinen óz aldına kitap bolıp basılıp shıqtı. Povest 1959-jılı ózbek tilinde Tashkentte, 1975, 1985-jıllarda eki ret rus tilinde Moskvada daǵazalandı.

Povest, haqıyqatında da, usı janrdıń qaraqalpaq prozasında ósip rawajlanıp, kámalatqa keliw jollarınan derek berip turatuǵın eń qunlı liro-epikalıq shıǵarmalardan bolıp tabıladı. Bunı povesttiń bay mazmunı menen ıqsham formasına talqı islew arqalı anıq seziwge boladı.

Povest ekinshi jer júzlik urıs dáwirindegi jas óspirim mektep oqıwshılarınıń turmısın súwretlewge baǵıshlanǵan.

Jazıwshı ata-anaları, tuwǵan-tuwısqanları frontqa ketip, olardıń ornın bildirmey, bir jeńnen qol, bir jaǵadan bas shıǵarıp, pidákerlik miynet etip atırǵan usı jas óspirimlerdiń obrazın jasaw arqalı urıs dáwiriniń qıyınshılıǵın, sol dáwirdegi awır sharayatlar sebepli erte erjetken balalar psixologiyasın, olardıń Watan azatlıǵın tezletiw ushın tılda islegen qaharmanlıq miynetlerin isenimli hám kórkem etip ashıp bergen.

Povestte balalar sanasındaǵı bul jaqsı sıpatlardıń qáliplestiriwshileri sıpatında kolxoz belsendileriniń, mektep direktorı Tájenniń, Atamurattıń anası Orazgúldiń, kolxozshı Temirxan atanıń obrazları sátli jasalınǵan. Avtor bul obrazlar arqalı urıs dáwirindegi jámiyetlik ómirdi, adamlar arasındaǵı qarım-qatnastı, jas áwladlarǵa berilip atırǵan tálim-tárbiyanı kórsetip beriw menen birge, awıldaǵı ómir kórinisin bir tutaslıqta súwretlep beriwge de háreket etken.

Povesttegi bunday ideyalar turmıstan tuwǵan haqıyqıy konfliktlerdiń tábiyǵıy rawajlanıp, shiylenisiw shegine jetip, isenimli sheshiliwin tapqan jónelislerinde ayrıqsha bir sheberlik hám kórkemlik penen ashıp beriledi. Máselen, Atamurattıń ayırım menmenlik ádetlerin saplastırıw, Serjannıń ójetlikti qoyıw, Ámettiń ákesi Ataxannıń satqınlıǵına arlanıw payıtındaǵı ózin ózi jeńiw ushın alıp barǵan dramatizmge tolı ishki gúresleri usınday turmısshań konfliktlerdiń belgileri bolıp tabıladı. Ásirese bul jaǵday Ámet obrazınıń jasalıwında ayqın kózge taslanadı.

«Suwıq tamshı» povesti

Avtor dúnya xalıqları ádebiyatlarında keńnen taralǵan kórkem usıllardıń biri liro-psixologiyalıq súwretlew usılında «Suwıq tamshı» hám «Uyqısız túnler» povestlerin dóretti. Bul usıl povest qaharmanlarınıń basınan ótken waqıyalardı kóbinese olardıń ishki keshirmeleri, oy-tolǵanısları tiykarında kórkem súwretlewge baǵdarlanadı.

«Suwıq tamshı» povestiniń qaharmanı Kamal. Kamaldıń ákesi urısqa ketedi hám qaytıp kelmeydi. Onıń ákesi dushpan tárepke ótip ketken degen sóz taraydı. Bul sóz Kamaldıń júzin tómen qaratıp qoymastan, ol xalıqtıń arasında júriwge de qattı uyaladı. Jazıwshı Kamaldıń turmısındaǵı usı bir qıyın jaǵdaydı, onıń ishki keshirmeleri arqalı kórkem súwretleydi. Kamal shıǵarmada «satqınnıń balası» degen attan qutılıw ushın jan-táni menen hadal miynet etedi hám súygen qızı Ziyadanıń hadal muhabbatına hám xalıqtıń bekkem isenimine de erise aladı.

«Uyqısız túnler» povesti

«Uyqısız túnler» povestinde urısta júrgen qaraqalpaq jigiti orıs qızın órttiń ishinen alıp shıǵıp ólimnen qutqaradı hám onı balalar úyine tapsırıp Gúlzar Karakalpakova dep jazdıradı. Usı qız er jetip kámalǵa kelgennen keyin ózin ólimnen qutqarǵan áskerdi izlep Qaraqalpaqstanǵa keledi hám onıń menen ushırasıp óz minnetdarshılıǵın bildiredi. Bul jerden ómirlik joldas tapqan ol Qaraqalpaqstanda jasap qaladı. Bul shıǵarmalardaǵı Kamaldıń hám Gúlzardıń da ómir jolı qıyın hám mashaqatlı súwretlenedi. Jazıwshı álbette, buǵan olar ayıplı emes, urıs ayıplı degen juwmaqqa keledi hám urıstı qaralaydı.