Teńiz maydanı

(Ten'iz maydanı degennen baǵdarlanǵan)

Ha'zirgi ten'iz huqıqı ma'lim xalıqaralıq-huqıqıy normalar biyg'a'rez sisteması sıpatında 1982-jılı qabıl etilgen Ten'iz huqıqı boyınsha BMSh konventsiyasında kodifikatsiyalang'an. Onda barlıq ten'iz maydanları, sonın' ishinde ten'iz ha'm okeanlar tu'bi ha'm ta'biyiy baylıqları, olardın' u'stindegi hawa boslıg'ı huqıqıy da'rejesi ha'm huqıqıy ta'rtibi belgilengen. Usı universal kodifikatsiyalang'an Konventsiya teksti, qatnasıwshı mámleketler ta'repinen konsensus tiykarında Ten'iz huqıqı boyınsha III Konventsiyada islep shıg'ılıp, ten'iz maydanlarınan tınısh maqsetlerde ha'm adamzat pa'rawanlıg'ı ushın paydalanıw ha'm onı qadag'an etiwdi retlestiriwshi ken' ko'lemdegi xalıqaralıq-huqıqıy normalardı kodifikatsiyalaw ha'm progressiv rawajlandırıwdın' ayqın mısalı bolıp tabıladı. Konventsiya eki tu'rdegi, yag'nıy:
birinshiden, qurg'aqlıq boyı mámleketleri aymag'ının' quram bo'legin du'ziwshi ha'mde;
ekinshiden, mámleketler yurisdiktsiyası ko'leminen tısqarıda jaylasqan ten'iz maydanları huqıqıy da'rejesi ha'm huqıqıy ta'rtibin belgileydi.

Konventsiyag'a muwapıq, jag'a boyı mámleketinin' suvereniteti (ha'm onın' milliy yurisdiktsiyası) onın' qurg'aqlıq aymag'ı ha'm ishki suwları tısqarısına, arxipelag-mámleket bolsa onın' arxipelag suwları shegarası tısqarısına ha'm og'an tutasqan aymaqlıq ten'iz dep atalıwshı ten'iz poyasına jayıladı. Atap ko'rsetilgen suverenitet aymaqlıq ten'iz, onın' tu'bi ha'm ta'biyiy baylıqları, u'stindegi hawa boslıg'ına da tarqaladı. Aymaqlıq ten'iz u'stindegi suverenitet ten'iz huqıqı boyınsha Konventsiya ha'm xalıqaralıq huqıqtın' basqa normalarına muwapıq a'melge asırıladı. İshki suwlar ha'm aymaqlıq ten'iz ja'ne tiyisli ra'wishte arxipelag suwlar ha'm aymaqlıq suwlar, sonday-aq, olardın' u'stindegi hawa boslıg'ı, tu'bi ha'm jer astı baylıqları bunnan kelip shıg'ıwshı barlıq aqıbetler menen tiyisli mámleket aymag'ının' bo'legi esaplanadı. Usı maydanlardın' huqıqıy ta'rtibi tiyisli mámleket ta'repinen o'z xalıqaralıq-huqıqıy minnetlemelerinen kelip shıg'ıp ha'm og'an say ra'wishte erkin tiykarlarda ornatıladı. Usınday aymaqlıq ten'izge tiyisli xalıqaralıq minnetlerinen biri, yag'nıy basqa barlıq mámleketler kemelerine tınısh o'te alıw huqıqının' beriliwi minnetlemesi mazmunı ha'm onnan paydalanıw sha'rayatları Konventsiyada ko'rsetilgen.

Konventsiya aymaqlıq ten'izdin' ishki ha'm sırtqı shegaraların ha'm olardın' delimitatsiya ta'rtibin belgileydi. Sonday-aq, Konventsiya "arxipelag-mámleket" ha'm "arxipelag-suwlar" tu'sinikleri a'hmiyetin anıqlaydı. Aymaqlıq suwlar shegarasınan (sonın' ishinde, onın' u'stindegi hawa boslıg'ı, tu'bi ha'm ta'biyiy baylıqları), yag'nıy jag'a boyı mámleketleri milliy yurisdiktsiyası ko'leminen tısqarıdag'ı ten'iz maydanı xalıqaralıq maydandı quraydı. Onın' yuridikalıq da'rejesi ha'm huqıqıy ta'rtibi tek xalıqaralıq huqıq penen belgilenedi, usı jag'dayda xalıqaralıq ten'iz huqıqı normaları ta'repinen ornatıladı. Ma'lim bir mámleket suvereniteti astında bolmag'an bunday maydanlar xalıqaralıq maydanlar yaki ulıwma paydalanıw maydanları esaplanadı.

Olardın' huqıqıy ta'rtibi mámleketler ha'm ayırım tiyisli wa'killikke iye bolg'an xalıqaralıq sho'lkemler (atap aytqanda, Evropa Awqamı) ta'repinen kelisilip, Konventsiya qag'ıydalarında o'z sheshimin tabadı. Ulıwma alg'anda bunday ta'rtip xalıqaralıq ten'iz maydanınan paydalanıwshı barlıq mámleketler ushın ornatılg'an. Biraq xalıqaralıq ten'iz maydanlarının' ayırım bo'limleri huqıqıy ta'rtibin ornatıwda jag'a boyı mámleketleri ha'm usı mámleketlerdin' ayrıqsha ma'pleri esapqa alınadı. Sonnan kelip shıg'ıp bul tu'rdegi maydanlar ushın ayrıqsha huqıqıy ta'rtip belgilenedi.

Xalıqaralıq ten'iz maydanı quramında:

  1. (aymaqlıq ten'izge) tutasıwshı zona;
  2. ayrıqsha ekonomikalıq zona;
  3. kontinental shelf usag'an bo'limler bar. Usı tu'si-nikler a'hmiyeti ha'm olardın' huqıqıy ta'rtibi Konventsiyada anıqlap berilgen.

Ten'iz huqıqına tiyisli basqa a'hmiyetli tu'siniklerge "ashıq ten'iz" tu'sinigi kiredi. Ashıq ten'iz huqıqıy ta'rtibin du'ziwshi en' a'hmiyetli bo'limlerden biri "ashıq ten'iz erkinligi" tu'sinigi menen sa'wleleniwshi ta'rtip esaplanadı.

Ten'iz ha'm okeanlardı tınısh maqsetlerde, atap aytqanda, u'yreniw, qorg'anıw ha'm ten'iz ortalıg'ın saqlaw maqsetlerinde paydalanıwdı retlestiriwshi en' a'hmiyetli xalıqaralıq-huqıqıy tiykarları usılardan ibarat.