Teńiz maydanı

nobaý|350px Házirgi teńiz huqıqı málim xalıqaralıq-huqıqıy normalar biyǵárez sisteması retinde 1982-jılı qabıl etilgen Teńiz huqıqı boyınsha BMSh konventsiyasında kodifikatsiyalanǵan. Onda barlıq teńiz maydanları, sonıń ishinde teńiz hám okeanlar túbi hám tábiyiy baylıqları, olardıń ústindegi hawa boslıǵı huqıqıy dárejesi hám huqıqıy tártibi belgilengen. Usı universal kodifikatsiyalanǵan Konventsiya teksti, qatnasıwshı mámleketler tárepinen konsensus tiykarında Teńiz huqıqı boyınsha III Konventsiyada islep shıǵılıp, teńiz maydanlarınan tınısh maqsetlerde hám adamzat párawanlıǵı ushın paydalanıw hám onı qadaǵan etiwdi retlestiriwshi keń kólemdegi xalıqaralıq-huqıqıy normalardı kodifikatsiyalaw hám progressiv rawajlandırıwdıń ayqın mısalı bolıp tabıladı. Konventsiya eki túrdegi, yaǵnıy:
birinshiden, qurǵaqlıq boyı mámleketleri aymaǵınıń quram bólegin dúziwshi hámde;
ekinshiden, mámleketler yurisdiktsiyası kóleminen tısqarıda jaylasqan teńiz maydanları huqıqıy dárejesi hám huqıqıy tártibin belgileydi.

Konventsiyag'a muwapıq, jaǵa boyı mámleketiniń suvereniteti (hám onıń milliy yurisdiktsiyası) onıń qurǵaqlıq aymaǵı hám ishki suwları tısqarısına, arxipelag-mámleket bolsa onıń arxipelag suwları shegarası tısqarısına hám oǵan tutasqan aymaqlıq teńiz dep atalıwshı teńiz poyasına jayıladı. Atap kórsetilgen suverenitet aymaqlıq teńiz, onıń túbi hám tábiyiy baylıqları, ústindegi hawa boslıǵınaa da tarqaladı. Aymaqlıq teńiz ústindegi suverenitet teńiz huqıqı boyınsha Konventsiya hám xalıqaralıq huqıqtıń basqa normalarına muwapıq ámelge asırıladı. Ishki suwlar hám aymaqlıq teńiz jáne tiyisli ráwishte arxipelag suwlar hám aymaqlıq suwlar, sonday-aq, olardıń ústindegi hawa boslıǵı, túbi hám jer astı baylıqları bunnan kelip shıǵıwshı barlıq aqıbetler menen tiyisli mámleket aymaǵınıń bólegi esaplanadı. Usı maydanlardıń huqıqıy tártibi tiyisli mámleket tárepinen óz xalıqaralıq-huqıqıy minnetlemelerinen kelip shıǵıp hám oǵan say ráwishte erkin tiykarlarda ornatıladı. Usınday aymaqlıq teńizge tiyisli xalıqaralıq minnetlerinen biri, yaǵnıy basqa barlıq mámleketler kemelerine tınısh óte alıw huqıqınıń beriliwi minnetlemesi mazmunı hám onnan paydalanıw shárayatları Konventsiyada kórsetilgen.

Konventsiya aymaqlıq teńizdiń ishki hám sırtqı shegaraların hám olardıń delimitatsiya tártibin belgileydi. Sonday-aq, Konventsiya "arxipelag-mámleket" ha'm "arxipelag-suwlar" túsinikleri áhmiyetin anıqlaydı. Aymaqlıq suwlar shegarasınan (sonıń ishinde, onıń ústindegi hawa boslıǵı, túbi hám tábiyiy baylıqları), yaǵnıy jaǵa boyı mámleketleri milliy yurisdiktsiyası kóleminen tısqarıdaǵı teńiz maydanı xalıqaralıq maydandı quraydı. Onıń yuridikalıq dárejesi hám huqıqıy tártibi tek xalıqaralıq huqıq penen belgilenedi, usı jaǵdayda xalıqaralıq teńiz huqıqı normaları tárepinen ornatıladı. Málim bir mámleket suvereniteti astında bolmaǵan bunday maydanlar xalıqaralıq maydanlar yaki ulıwma paydalanıw maydanları esaplanadı.

Olardıń huqıqıy tártibi mámleketler hám ayırım tiyisli wákillikke iye bolǵan xalıqaralıq shólkemler (atap aytqanda, Evropa Awqamı) tárepinen kelisilip, Konventsiya qaǵıydalarında óz sheshimin tabadı. Ulıwma alǵanda bunday tártip xalıqaralıq teńiz maydanınan paydalanıwshı barlıq mámleketler ushın ornatılǵan. Biraq xalıqaralıq teńiz maydanlarınıń ayırım bólimleri huqıqıy tártibin ornatıwda jaǵa boyı mámleketleri hám usı mámleketlerdiń ayrıqsha mápleri esapqa alınadı. Sonnan kelip shıǵıp bul túrdegi maydanlar ushın ayrıqsha huqıqıy tártip belgilenedi.

Xalıqaralıq teńiz maydanı quramında:

1. (aymaqlıq teńizge) tutasıwshı zona;
2. ayrıqsha ekonomikalıq zona;
3. kontinental shelf usaǵan bólimler bar. Usı túsinikler áhmiyeti hám olardıń huqıqıy tártibi Konventsiyada anıqlap berilgen.

Teńiz huqıqına tiyisli basqa áhmiyetli túsiniklerge "ashıq teńiz" túsinigi kiredi. Ashıq teńiz huqıqıy tártibin dúziwshi eń áhmiyetli bólimlerden biri "ashıq teńiz erkinligi" túsinigi menen sáwleleniwshi tártip esaplanadı.

Teńiz hám okeanlardı tınısh maqsetlerde, atap aytqanda, úyreniw, qorǵanıw hám teńiz ortalıǵın saqlaw maqsetlerinde paydalanıwdı retlestiriwshi eń áhmiyetli xalıqaralıq-huqıqıy tiykarları usılardan ibarat.