Tanzaniya

Úlgi:Tanzaniya maǵqutısıTanzaniya (inglisshe: Tanzania) yamasa Tanzaniya Birlesken Respublikası (inglisshe: United Republic of Tanzania) — Shıǵıs Afrikadaǵı mámleket. Tanzaniya materiktiń Tanganika bólimin hám de Zanzibar hám Pemba atawların óz ishine aladı. Maydanı 945,1 mıń km². Xalqı 50 mln átirapında (BMSh esabatı. 2013). Paytaxtı — Dodoma qalası. Basqarıw jaǵınan 25 wálayat (materikte 20, Zanjibar atawında 3, Pemba atawında 2) (region) qa bólinedi.

Mámleketlik basqarıw principi

Tanzaniya — respublika. Ullı Britaniya basshılıǵındaǵı Doslıq quramına kiredi. Ámeldegi Konstituciyası 1977-jılda qabıl etilgen. Mámleket baslıǵı — prezident (2000-jıldan Benjamin Uilyam Mkapa), ol ilıwma saylaw jolı menen tuwrı hám jasırın dawıs beriw arqalı 5 jıl múddetke saylanadı hám jáne 1 múddetke qayta saylanıwı múmkin. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı bir palatalı parlament — Milliy jıynalıs, atqarıwshı hákimiyattı prezident hám bas ministr basshılıǵındaǵı húkimet ámelge asıradı. Mámleket ataw bóliminiń 1979-jıl tastıyıqlanǵan hám 1985-jıl kúshke kirgen Konstituciyasına qaray Zanjibar hám Pemba atawları Tanzaniya quramında avtonomiyadan paydalanadı.

Tábiyatı

Tanzaniyanıń shıǵısında, 900 km ge sozılǵan Hind okeanı jaǵasında mayda qoltıqlar bar. Aymaǵınıń úlken bólimi Shıǵıs Afrika tegis tawlıǵında jaylasqan. Tegis tawlıqtıń shıǵıs shetinde Pare (eń biyik noqatı 2464 m), Usambara (2570 m), Uluguru (2653 m) hám basqa tawlar bar. Shıǵıs Afrikadaǵı úzilip túsken tawlarda (uzınlıǵı 1000 m) kúshli jer silkiniwleri bolıp turadı. Sóńgen (Kilimanjaro, uzınlıǵı 5895 m) hám hárekettegi vulkanlar bar. Taw etegi menen Hind okeanı jaǵasındaǵı oypatlıqlar arasında tegis plato (200-500 m) jaylasqan. Altın, almaz, platina, nikel, mıs, rux, kobalt, uran, qorǵasın, volfram kánleri anıqlanǵan. Íqlımı ekvatorial mussonlı, ıssı. Eń ıssı ayı (oktyabr yamasa noyabr) nıń ortasha temperaturası tegis tawlıqtıń ishinde 20-22° tan 25-27° qa shekem, eń suwıq ayı (iyul yamasa avgust) nıń ortasha temperaturası 12-15° tan 20-22° qa shekem. Tawlarda biyiklik regionları bar. Jıllıq jawın 500-700 mm den 1000-1500 mm ge shekem, eń kóbi menen 1500 mm átirapında. Basqa mámleketler menen bolǵan shegaralarda Viktoriya, Tanganika, Nyasa kólleri bar. Tiykarǵı dáryaları — Pangani, Rufiji, Ruvuma. Qurǵaq máwsim 5-7 ay. Topıraqlarınıń kópshiligi qońır-qızıl (ferralit hám alferrit), eń qurǵaq orınlarda qızılqońır, geyde kebirlengen topıraqlar. Jaǵa hám ayırım oyıqlarda qara gidromorf topıraqlar ushıraydı. Haywanat dúnyası túrli: pil, qara nosorog, begemot, buǵa, zebra, jirafa, jırtqıshlardan arıslan, qaplan, sırtlan, shaǵal, pavian maymılları hám basqa krokodil hám jılanlar da ushıraydı. Qus kóp. Serengeti, Ngorongoro, Arusha, Leyk-Manyara, Mikumi, Ruaxa, Kilimanjaro, Rungva milliy baǵları hám qorıqxanaları bar. Mámleket qubladaǵı Selus milliy baǵı dúnyadaǵı eń úlken milliy baǵlardan biri bolıp tabıladı.

Xalqı

Tanzaniyada 120 dan artıq xalıq jasaydı. Xalıqtıń kóbisi benuekongo tillerinde sóylesiwshi shıǵıs bantu xalıqlarına tiyisli. Olardıń ayırımların nyamvezi, suaxili, xexe, bena, pogoro, makonda hám basqa elatlar quraydı. Dinge sıyınıwshıar — xristianlar, musulmanlar; qalǵanları jergilikli dástúriy dinlerge sıyınıwshılar. Mámleket tilleri — suaxili hám inglis tilleri. Qala xalqı 24,4%. Iri qalaları: Dorussalom, Zanjibar, Tanga, Mvanza, Arusha, Dodoma.

Tariyxı

Tanzaniya aymaǵında adam áyyemnen jasap kelgen. Bul jerde 2 mln. jıl aldın jasaǵan adam súyekleri hám úlken tas quralları tabılǵan. Túpkilikli xalqı bushmen hám gottentot qáwimlerine aǵayin xalıqlar bolǵan. Olar ańshılıq hám jabayı miywelerdi jıynaw menen kún keshirgen. Eramızdıń 1 mıń jıllıq baslarında bantu hám nilot qáwimleri dıyxanshılıq ushın jaramlı jer hám shárwa ushın jaylaw izlep bul jerge kelip qalǵan. VII-VIII ásirlerde Tanzaniyanıń materik bólimine, Zanjibar hám oǵan jaqın atawlarǵa arablar kóship kele baslaǵan. XVI ásirde bul jerde portugallar payda bolıp, Afrika kontinentin koloniyaǵa aylandırıw ushın Zanjibardan áskeriy tayanısh aymaq retinde paydalanǵan. XVIII ásirde Okean sultanlıǵı arabları portugaliyalıqlardı jıljıtıp shıǵarǵan. XIX ásir baslarında Zanjibar atawı hám Tanzaniya jaǵası Maskat sultanlıǵı qolına ótken. 1856-jıl Maskat sultanlıǵı bóliniwi sebepli Zanjibar sultanlıǵı dúzildi. 1884-jıl Tanzaniyanıń materik bólimin Germaniya basıp aldı. 1890-jıl Zanjibarda Angliya protektoratı ornatıldı. Birinshi jáhán urısınan keyin Tanzaniyanıń materik bólimi (Tanganika atı menen) Ullı Britaniya mandatındaǵı aymaq, Ekinshi jáhán urısınan keyin bolsa BMSh qáwenderligindegi inglisler basqaratuǵın aymaq bolıp qaldı. Jergilikli xalıqtıń kolonizatorlarǵa qarsı gúresi (1888-89, 1891-97, 1905-07-jıllardaǵı xalıq kóterilisleri) Ekinshi jáhán urısınan keyin ásirese kúsheydi. 1961-jıl 9-dekabrde Tanganika, 1963-jıl 10-dekabrde Zanjibar ǵárezsiz dep daǵaza etildi. 1964-jıl 26-aprelde Tanganika menen Zanjibar Tanzaniya Birlesken Respublikasın dúzdi. Tanzaniya — 1961-jıldan BMSh aǵzası. Milliy bayramı — 26-aprel — Awqam kúni (1964).

Siyasiy partiyaları, kásiplik awqamları

Qayta qurıw hám rawajlanıw ushın milliy konvensiya partiyası, 1992-jıl dúzilgen; Birlesken puqaralar frontı partiyası, 1992-jıl tiykar salınǵan; Revolyuciyalıq partiya (Chama Cha Mapinduzi CHCHM), húkimran partiya, 1977-jıl dúzilgen. Tanzaniya jumısshıları awqamı (Juvata) kásiplik awqamı, 1978-jıl dúzilgen.

Xojalıǵı

Tanzaniya — agrar mámleket. Jalpı ishki ónimde awıl xojalıǵınıń úlesi 56%, sanaat 15%, xizmet kórsetiw salası 29%. Awıl xojalıǵında miynetke jaramlı xalıqtıń 80% ten kóbi shuǵıllanadı hám eksport túsiminiń 85% i támiyinlenedi. Dıyxanshılıqqa jaramlı jerlerdiń 25% ine egin egiledi. Tiykarǵı awıl xojalıǵı eginleri: sizal, shınıgúl, paxta, kofe, shay, keshyu ǵozası, kokos palmasi, gvozdika hám basqa ishki mútájlik ushın biyday, salı, mákke, tarı, aq mákke, maniak, uzın sobıqlııar, maylı ósimlikler, qumshekerqamıs, banan hám basqa miyweler jetistiriledi. Qaramal, eshki, qoy, qus baǵıladı, jaǵada balıq awlanadı. Tawlardaǵı tropikalıq ormanlarda (Tanzaniyada jámi 31 mln. gektar orman bar) aǵash tayarlanadı. Sanaatı tómen rawajlanǵan. Ǵárezsizlik jıllarında taw kánshilik sanaatında almaz qazıp shıǵarıw rawajlandı. BukRif hám Lupada altın, Minjinguda fosforit, Karagve hám Ngarada qalayı hám volfram, Chambongoda magnezit, sonday-aq slyuda, as duzı, qurılıs materialları, temir ruda qazıp shıǵarıw jolǵa qoyılǵan. Jılına ortasha 912 mln. kVt-saat elektr energiya payda etiledi. Azıq-awqat, toqımashılıq, tigiwshilik, ayaq kiyim, qaǵaz hám aǵashsazlıq tarmaqlarında 500 den artıq kárxana bar. Moshi, Kidati, Morogoro, Kagerada iri qant zavodları, Moshi, Bukobada kofe, Amani, Tukuyuda shay, Dorussalom, Arusha, Iringa, Dodoma, Mvanzada un islep shıǵarıw kárxanaları, Dorussalomda neftti qayta islew zavodı, Tanga, Tabora, Dorussalomda 40 qa jaqın aǵash tiliw kárxanası bar. Metallurgiya hám metall islew tarmaqları endi rawajlanıp atır. Áyyemnen bar bolǵan ónermentshilik ǵárezsizlik jıllarında jańa tekshege kóterildi. Ishki júkler temirjol hám avtomobil transportında, sırtqı júkler bolsa Transport jolı hám teńiz transportında tasıladı. Transport jolı uzınlıǵı 3,6 mıń km, avtomobil jolları uzınlıǵı — 88 mıń km. Avtomobil Zanjibar hám Pemba atawlarında tiykarǵı transport túri bolıp tabıladı. Dorussalom menen Bvana-Mkuba (Zambiya) ortasında tranzit neft trubası qurılǵan. Viktoriya kólinde keme qatnaydı. Tiykarǵı teńiz portları: Dorussalom, Tanga, Mtvara, Lindi. Dorussalom hám Arushada xalıqaralıq aeroport bar. Tanzaniya shetke kofe, paxta, keshyu ǵozası, shınıgúl, sizal, almaz, temeki, shay hám basqalardı satadı. Shetten mashina hám úskene, janılǵı, azıq-awqat, ximiyalıq buyımlar hám basqalardı satıp aladı. Germaniya, Ullı Britaniya, Yaponiya, Keniya, BAÁ, Hindistan, Pakistan, Saudiya Arabiya hám basqa mámleketler menen sawda etedi. Shet el turizmi rawajlanǵan. Pul birligi — Tanzaniya shillingi.

Medicinalıq xızmeti

Medicina xızmetkerleri Dorussalomdaǵı universitetlerdiń medicina fakultetinde hám sırt ellerde tayarlanadı.

Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

Tanzaniyada baslanǵısh mektep 7 jıllıq bolıp, 7 jastan 14 jasqa deyingi balalar ushın májbúriy bolıp tabıladı. Sabaq suaxili tilinde alıp barıladı. 3-klastan inglis tili úyretiledi. Orta mektep 6 jıllıq. Joqarı klaslarda intalı balalar universitetine kiriw ushın tayarlanadı. Ónertexnika tálimi baslanǵısh mektep negizinde tómen ónertexnika oqıw orınları hám kurslarda 1-4 jıl hám ónertexnika mekteplerinde 2 jıl dawamında ámelge asırıladı. Baslanǵısh mekteptiń tómen klasları ushın oqıtıwshılar baslanǵısh mektep negizinde 3 jıl dawamında, baslanǵısh mekteptiń joqarı klass oqıtıwshıları bolsa tolıqsız orta mektep negizinde 2 jıl dawamında tayarlanadı. Orta mektep oqıtıwshıları Dorussalomdaǵı universitette, Karagvedaǵı milliy pedagogika institutında hám bir qansha pedagogika kolledjlerinde tayarlanadı. Tanzaniyada orta hám joqarı oqıw orınlarında oqıw tólemli. Dorussalomdaǵı universitet 1961-jıl universitet kolledji formasında shólkemlestirilip, 1970-jıl universitet atın alǵan. Ilimiy islerdi Milliy ilimiy izertlew keńesi basqarıp baradı. Mvanzada Shıǵıs Afrika medicinalıq izertlewler institutı, Tangada Shıǵıs Afrika bezgek hám juqpalı kesellikler institutı, Zanjibarda teńiz balıqshılıǵı máselelerin úyreniw izertlew shólkemi, Dorussalomda Shıǵıs Afrika meteorologiya orayınıń Tanzaniya bólimi, Arushada awıl xojalıǵı zıyanlı jánliklerine qarsı gúres izertlew institutı, Dodomada haywanlar hám jániwarlardı izertlew institutı, Zanjibarda folklor hám Afrika tilleri izertlew orayı hám basqa ilimiy mákemeler bar. Dorussalomda Milliy kitapxana (1967), Universitet kitapxanası, Milliy muzey (1937), Zanjibar mámleket muzeyi (1925), Dorussalom qasında etnikalıq muzey awılı (1966), Dorussalomda Medicina muzeylaboratoriya, Dodomada geologiya muzeyi bar.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Tiykarǵı gazeta hám jurnalları: "Daily news" ("Kún jańalıqlari", inglis tilindegi kúndelik gazeta, 1972-jıldan). "Uxuru" ("Azatlıq", suaxili tilindegi kúndelik gazeta, 1961-jıldan). "Mzalendo" ("Patriot", suaxili tilindegi ekshembilik gazeta, 1972-jıldan), "Gazet of Yunayted Ripablik" ("Birlesken respublika gazetası", inglis tilindegi húkimet háptenaması, 1964-jıldan), "Mfanyakazi" ("Jumısshı", suaxili tilindegi háptelik gazeta, 1964-jıldan), "Kiongozi" ("Basshı", suaxili tilindegi katolik gazeta, 1950-jıldan), "Mvanga" ("Hyp", suaxili tilindegi aylıq jurnalı, 1986-jıldan). Tanzaniya xabar agentligi (Shixata) húkimet informaciya mákemesi, 1976-jıl tiykar salınǵan. Tanzaniya radiosı — húkimet mákemesi, 1956-jıl dúzilgen; Tanzaniya Zanjibar radiosı — húkimet mákemesi, 1964-jıl dúzilgen; Zanjibar televideniesi bar.

Ádebiyatı

Ádebiyatı suaxili hám inglis tillerinde rawajlanıp atır. Suaxili ádebiyatı tariyxı XVIII ásirden baslanadı. Islam dini ruwxındaǵı eski ádebiyatta poeziya joqarı bolıp, tariyxıy, filosofiyalıq hám tárbiyalıq mazmundaǵı dástanlar, muhabbat temasındaǵı hám siyasiy qosıqlar jaratıldı. XIX ásirde suaxili kórkem ádebiyatqa baylanıslı tili xalıq tiline jaqınlastırılıp, arab jazıwınan latın álipbesine ótildi. Gazetalar basıp shıǵarılıp, olarda kórkem ádebiyatqa baylanıslı dóretpelerge de orın berildi. Sayd Aydarus, Sayd Abdalla, Muyaka bin Xoja al Hasani, Mvan Kuponi— XVIII-XIX ásirler suaxili ádebiyatınıń ataqlı wákilleri bolıp tabıladı. Jańa ádebiyattıń ataqlı wákili R. Shaaban (1909 -62) filosofiyalıq, kórkem ádebiyatqa baylanıslı esse hám etyudlar, siyasiy maqalalar ("Meniń ómirim", "Kusadikika", "Adili jáne onıń aǵa-inileri", "Siti binti Saad") dı jazdı. Omar Hayyam rubayıların awdarmaladı. Tanzaniya ádebiyatınıń qáliplesiwi hám rawajlanıwında jáhán ádebiyatınan suaxili tiline awdarma etilgen dóretpelerdiń roli úlken (maye. U. Shekspir, L. Tolstoy hám basqalar dóretiwshiligi). Inglis tilindegi ádebiyat XX ásirdiń 60-jıllarında júzege keldi. Bul tilde jazılǵan J. Mbondeniń "Makonde turmısı" romanı hám ertekler toplamı, P. Palanchoniń "Quyashtaǵı ólim" romanı, G. Ruxumbika, G. Kalimugogo, M. Njeru, R. Ngeteniń roman hám qıssaları, B. Tejani, R. Roberte, S. Nguzo, K. Xaulidiń qosıqları itibarǵa ılayıq. Dramaturgiya janrında X. Menson nátiyjeli dóretiwshilik etti.

Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri

Hind okeanı jaǵasında VIII ásirden arablar menen forelar tiykar sala baslaǵan Kilva, Chvaki, SongaManara, Kva hám basqa port qalaları XIII-XIV ásirlerde gúllendi, biraq XVI ásirde portugaliyalıqlar bul qalalardı wayran etip tasladı. Olarda qurılǵan kópten-kóp saray hám meshitler (Kilva-Kisivanidaǵı jome meshiti), turar jaylardıń qaldıqları saqlanıp qalǵan. XIX ásir aqırınan port qalalar (Dorussalom), sawda orayları (Moshi, Dodoma), evropalı arxitektorlardıń joybarları tiykarındaǵı jaylar (Moshidaǵı mádeniy orayı, 1948-50, arxitektorı E. May) qurıldı. 1964-jıldan keyin jobalı túrde jámiyetlik imaratları hám turar jaylar qurıwǵa kirisildi (Dorussalomdaǵı universitet kompleksi, Oraylıq milliy kitapxana, Kivukonidaǵı kolledj imaratları). Awıllarda xalıqtıń turar jayları tiykarǵı forması ыhaqa-putaq, shóp hám putaqtan toqılǵan qostan ibarat. Tanzaniyanıń ayırım jerlerinde paleolit hám neolit dáwirine tiyisli jartaslarǵa sızılǵan súwretler saqlanǵan. Aǵash hám ılaydan islengen háykeller kóp ushıraydı, olarda adamlar yamasa haywanlar, urıs hám ań tábiyat kórinisleri, nıqaplar súwretlengen. 1964-jıldan xalıq kórkem óneri dástúrleri ruwxındaǵı milliy reńlisúwret mektebi júzege kela basladı. S. J. Ntiro, V. Macha, F. K. Mzangi, T. F. Abdalla sıyaqlı súwretshiler jetilisip shıqtı. Ámeliy bezew kórkem óneriniń aǵash naǵıs oyıwshılıǵı, kórkem toqıw hám gúlalshılıq túrleri rawajlanǵan.

Muzıka

Tanzaniyadaǵı kóp sanlı xalıqlardan hár biriniń ayrıqsha muzıkası bar. Turmıslıq hám diniy dástúrler, úrp-ádet hám salt muzıkası keń tarqalǵan. Saz ásbapları menen aytılatuǵın qosıqlar kóbinese ayaq oyın menen birge atqarıladı. Muzıka ásbapları: ngoma (baraban), kiyik shaxınan islenetuǵın baragumu (truba), bambuk hám qamıstan soǵılatuǵın filimbi (fleyta), skripkaǵa uqsas tarlı zeze, litungu hám enanga (sitralar), marimba hám mbira (ksilofonlar), qońıraw, ısqırıq, tartarak hám basqa Batıs muzıkası tásirinde túrli pop muzıka formaları rawajlanıp atır. Mádeniyat hám jaslar jumısları ministrliginiń muzıka hám teatr sekciyası xalıq awızeki dóretiwshiligi úlgilerin toplaw, úyreniw hám milliy muzıkalıq ásbaplar toplamın jaratıw menen shuǵıllanadı. Professional muzıka xızmetkerleri Dorussalomdaǵı universitetlerdiń kórkem óner, muzıka hám teatr fakultetinde, konservatoriyada, Changombedaǵı kórkem óner kolledjinde tayarlanadı. Kompozitorlar E. Makala, D. Mbilini, L. Fillipo, barabanshılar M. Mnonyusa, T. Nyambo, X. ministri, ksilofonshılar A. Omari, A. Matitu, Saidi Ali, teze atqarıwshıları M. Nganza, K. Mutondi ataqlı.

Teatr hám kino

Kolonizatorlıq jıllarında Tanzaniya aymaǵında inglislerdiń háweskerlik truppaları bolǵan. Ǵárezsizlikke erisilgennen keyin, afrikalıqlardan ibarat jámáátler dúzilip, suaxili hám inglis tillerinde spektakller qoyıldı. 1967-jıl Dorussalom universitetinde teatr bólimi ashıldı. Mámleket kinokorporaciyası dúzilgen, 1972-jıldan kinostudiya jumıs isley basladı.