Shıǵıs jıl esapları

Dúnyada hár qanday xalıqtıń ózine tán bolǵan (dúnya tanıw, tábiyattaǵı ózgerislerdi boljaw) usılları bolǵan. Hátte áyyemgi dáwirden baslap óz akademiyasına iye bolǵan Xorezmde tábiyat sırların boljaw, geografiyalıq hám astronomiyalıq tusiniklerge iye bolıw oǵada aldıǵa ketken.

Qaraqalpaqstanda jasawshı xalıqlar erte dáwirlerden baslap-aq kún, tún, ay hám jıl háreketlerin úyrengen. Quyash, Ay hám juldızlardıń járdeminde waqıttı belgilegen. Juldızlar járdeminde túngi jol baǵdarların anıqlaǵan. Sutkanı bes mezgilge, aydı tórt háptege bólip qaraw usılı burınnan-aq Kúnshıǵıs ellerinde bar hádiyse. Biraq bulardıń atamaları parsı tilindegi sanaq san "yak" (bir) arab tilindegi "sham" (kún) tiykarında berilgen bolıp yakshamba (ekshembi) túrinde berilip sońınan túrkiy tilindegı xalıqlarǵa da aralasqan. Parsı tili tiykarında ruz (kún), max (ay), sal (jıl) atamaları da kirip kelgen. Sol atamalar tiykarıńda "Ruznama" (kúndelikli waqıyalar yaki bolmasa gazeta), maxnama (bir ay ishindegi hádiyseler yaki bolmasa jurnal), "salnama" (jıl nama) hám taǵı basqalar.

Bulardan tısqarı kún, ay hám jıl ózgesheliklerin belgilewshi ayırım kalendarlar payda bolǵan. Bul kalendarlardıń tiykarǵı shıǵısı, arab, hind, qıtay, iran hám yaponiya ellerinde payda bolıwına qaramastan derlik Aziyanıń barlıq jerlerine tarqalǵan. Bular "Kúnshıǵıs kalendarı" dep atalıp, biziń ata-babalarımız negizinen tábiyat ózgesheliklerin usı kalendar tiykarıida úyrenip barǵan.

Qúnshıǵıs kalendarında kúndi belgilew negizinen arab hám parsı sózleriniń qosılıspasınan kelip shıqqan. Máselen: arabsha sez Sham (kún)ge, parsılardıń san esabı qosılǵan. Yaǵnıy: yak (bir), duw (eki), siy (úsh), chaxor (tórt), panj (bes) hám taǵı basqalar. Usı tiykarda esaplanǵanda: Shamba - kúnniń baslanıwı, Yakshamba - birinshi kún, Duwshamba - ekinshi kún, Seshamba - úshinshi kún Chaxorshamba tórtinshi kún, Panjshamba - besinshi kún Juma - altınshı kún.

Negizinen alıp qaraǵanda juma kuni shembi dem alıs kúni bolıp esaplanǵan. Bul kúni adamlar bazar- osharlar menen shuǵıllanǵan. Al házirgi qaraqalpaqlardıń, Qaraqalpaqstan xalıqlarınıń túsinigi boyınsha hápte sanaw:
Dúyshembi – birinshi kún
Siyshembi – ekinshi kún
Sárshembi – úshinshi kún
Piyshembi – tórtinshi kún
Juma – besinshi kún
Shembi – altınshı kún
Ekshembi – jetinshi kún.

Bunnan keyingi úlken waqıt birligi - Ay. Orta esap penen otız kúndi óz ishine aladı. Qaraqalpaqlar basqa da xalıqlar sıyaqlı bir jılda 360 kún bar dep esaplap, onı 12 ayǵa bólip qaraǵan. Bul aylar hár bir jıldıń hár bir máwsimlerine tuwra keledi. Yaǵnıy jıl: báhár, jaz, gúz, qıs sıyaqlı tórt pasılǵa bólinip, hár máwsim úsh ayǵa bólingen. Hár ayda kún sanınıń teń bolmaslıǵı musılman kalendarında da kózde tutılǵan. Máselen:
Dáliw – yanvar
Hut – fevral
Hamal – mart
Sáwir – aprel
Jawza – may
Saratan – iyun
Háset – iyul
Súmbile – avgust
Miyzan – sentyabr
Aqırap – oktyabr
Qawıs – noyabr
Jeddi – dekabr

Lekin xristian kalendarı tiykarında belgilengen Jańa jıl yanvar ayı Musılman kalendarınıń Jańa jıl esabına tuwrı kelmeydi. Shıǵıs kalendarı boyınsha Jańa jıl Hamal yaǵnıy mart ayınıń 21-mart kúninen baslanıp 19-aprelge shekem dawam etedi. Sebebi bul kúni jer betindegi barlıq tirishilik háreketke kelip, qurt-qumırısqalar oyanıp, ósimlikler bórtik ashıp, Nawrız kirip keledi. Sonıń ushında bul kúndi Jańa jıl - dep qabıl etken maqul. Óytkeni Jańa jıl shıǵıs kalendarında birinshi yanvardan emes, bálki 21-mart Nawrızdıń birinshi kúninen baslanǵan.

Shıǵıs kalendarı boyınsha:
Hamal – 21-mart - 19-aprel aralıǵı
Sáwir – 20-aprel - 20-may
Jawza – 21-may - 21 iyun
Saratan – 22-iyun - 22-iyul
Háset – 23-iyul - 23-avgust
Súmbile – 24-avgust - 22-sentyabr
Miyzan – 23-sentyabr - 22-okyabr
Aqırap – 23-oktyabr - 21-noyabr
Qawıs – 22-noyabr - 21-dekabr
Jeddi – 22-dekabr - 19-yanvar
Dáliw – 20-yanvar - 18-fevral
Hut – 19-fevral - 20-mart

Hijriy jıl 354 kunge sáykes keletuǵın bolǵanı ushında hijriy aylardıń ózleri de ádewir ózgeriske ushıraydı. Hár jılı 4 kúnge teń ózgeris payda bolatuǵın bolǵanı ushında hijriy aylar belgili bir pasıl yaki máwsimge baǵınbaydı. Sonıń ushında Ramazan (oraza) bıyıl báhárde kelse, aradan kóp jıllar ótiwi menen jazda yaki qısta da keliwi múmkin. Basqa aylarda da tap sonday ózgerisler boladı.

Dúnyadaǵı waqıt birliginiń eń úlkeni jıl bolıp esaplanadı. Bir jıl on eki ayǵa teń kelip 360 kúndi óz ishine aladı. Shıǵısta hár bir jıldıń ózi múshel arqalı beriledi. Hár bir jıldı belgili bir haywannıń atı menen atap 12 jıllıq dáwirdi belgilewge áyyemgi Qıtay alımları tiykar salǵan. Bul biziń eramızdan burınǵı eki mıńınshı jıllarǵa tuwra keledi. Bul jıl esabı sońınan arab, iran, monǵol hám túrk xalıqlarına da kirip kelgen. Hárbir jıldıń haywanlar ataması menen atalıwında tartıslı pikirler de kóp. Máselen, bul haqqında kóbirek tarqalǵan qaraqalpaq xalqı arasında "jılǵa talasıw" dep atalǵan hikayat ta bar.