Qaraqalpaq jazıwı

Qaraqalpaq jazıwı hám onıń tariyxı

Jazıwda jumsalatuǵın barlıq háriplerdiń qabıl etilgen belgili bir tártip penen izbe-iz jaylastırılıwı álipbe dep ataladı. Alipbe sózi arab háripleriniń atınan kelip shıqqan arabsha a – alif, b – be dep ataladı. Alfavit sózi grek háripleriniń atınan kelip shıqqan grekshe a – alfa, v – vita dep atalǵan. Orıssha azbuka sózi de usınday jol menen qáliplesken: eski slavyansha a – az, b – buki dep atalıp, azbuka sozi kelip shıqqan.

Qaraqalpaq xalqı 1924-jılı arab jazıwına tiykarlangan álipbeni qabıl etti. Bul álipbede dáslepki gazeta hám jurnallar, mektep sabaqlıqları jazıla basladı. Bıraq arab álipbesindegi háripler tórt túrli bolıp jazıladı: jeke turǵanda, sózdiń basında, ortasında, aqırında turǵanda bólek tańbalar menen belgilenedi. Usı qıyınshılıqlar sebepli onı xalıqtıń tez ózlestiriwi múmkin bolmadı. Sonlıqtan 1928-jılı latın jazıwına tiykarlanǵan álipbe qabıl etıldi. Bul qabıl etilgen álipbeni qaraqalpaq xalqı tez ózlestirdi. Qabıl etilgen álipbe boyınsha 1932 – hám 1938-jılları respublikalıq imla konferentsiyalar ótkerilip álipbe kem-kem jetilistirilip barıldı. Biraq sol waqtaǵı dáwir siyasatı sebepli 1940-jılǵa kelip kirill jazıwına tiykarlanǵan qaraqalpaq álipbesi qabıl etildi. Onda 35 hárip boldı. 1957-jılǵa shekem ol álipbede qaraqalpaq tiliniń ózine tán ózgesheliklerin bildiretuǵın ayırım seslerge (ú, w, ó, ǵ, á, ń) óz aldına háripler qabıl etilmedi. Tek 1957-jılı házirgi hárekettegi álipbe qabıl etilip, onda 41 tańba boldı hám ol 1960-jıldan baslap qollanılıp keldi.

Burınǵı Keńes húkimeti tarqap, onıń quramındaǵı awqamlas respublikalar óz aldına mámleket bolıp dúzile basladı. 1993-jıldan baslap Ózbekstan Respublikasında latın jazıwına tiykarlanǵan jańa álipbege ótiw boyınsha jumıslar baslandı. Bundaǵı gózlengen maqset - jazıwdı ele de jetilistiriw, sóylew tili menen jazıwdı jaqınlastırıw, texnikalıq qurallardı meńgeriwdi jeńillestiriw. Dúnyanıń kópshilik xalıqları latın jazıwına tiykarlanǵan álipbelerden paydalanadı.

Qaraqalpaqstan Respublikasında bul baǵdarda bir qatar jumıslar ámelge asırıldı. Qaraqalpaqstanda “Latın jazıwına tiykarlanǵan álipbege ótiw haqqındaǵı” Ózbekstan Respublikasınıń 1993-jılı 2-sentyabrdegi nızamına muwapıq Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesi 1993-jılı 8-sentyabrde latın jazıwı negizinde jańa qaraqalpaq álipbesin tayarlaw boyınsha sheshim qabıl etti. Usı tiykarda 1994-jılı latın jazıwına tiykarlanǵan jańa qaraqalpaq álipbesiniń joybarı Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Kenesiniń on jetinshi sessiyasında qabıl etildi. Onda 32 hárip boldı.

Bul qabil etilgen álipbede ayırım kemshilikler boldı. Sonlıqtan 1995-jılı 25-mayda bolıp ótken Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesiniń ekinshi sessiyasında “Latın jazıwına tiykarlanǵan qaraqalpaq álipbesin engiziw haqqında” Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Nızamına ózgerisler kirgiziw haqqında Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Nizami shıǵarıldı. Latın álipbesindegi ayırım háriplerdi qabıl etiwde túrkiy xalıqlardıń álipbelerindegi payda bolǵan tájiriybege súyenip qaraqalpaq álipbesi tiykarında is júrgiziwshi, mádeniy jaqtan rawajlanǵan mámleketlerdiń jazıwlarına jaqınlastırıw kózde tutıldı. Usı tiykarda 1995-jılı 25-mayda 1994-jılı qabıl etilgen álipbege ayırım ózgerisler kiritildi. 1995-jılı 25-dekabrde ol álipbege jáne de ózgerisler kirgizildi. 1996-1997-oqıw jılınan baslap Respublikada 1-klassqa barǵan mektep oqıwshıları jańa álipbede oqıp basladı.

Latın jazıwına tiykarlanǵan jańadan qabıl etilgen álipbede dawıslı seslerdi bildiriw ushın 9 hárip - a, , o, ó, u, ú, i, ı, e, dawıssız seslerdi bildiriw ushın 23 harip - b, d, f, g, ǵ, h, x, j, k, q, l, m, n, ń, p, r, s, t, v, w, y, z, sh qabıl etildi.

Álipbedegi háriplerdiń belgili bir tártip boyınsha izbe-iz jaylasıwı shártli túrde qabıl etiledi. Bul izbe-izliktiń turaqlı túrde mudamı saqlanıwı ameliy jaqtan úlken áhmiyetke iye boladı. Ásirese, sózlikler dúzgende, dizimler jazganda háriplerdiń álipbedegi orın tártibi qatań saqlanıp jazılsa, olardan paydalanıw ańsat boladı. Álipbedegi háripler qoljazba hám baspa túrine, bas hárip hám kishi hárip túrine iye boladı.