Planeta

Planeta (grek tilinen πλανήτες αστέρες — shoq juldız) — aspan denesi joqarı massalı hám termoyadrolıq reaktsiya júz bermeytuǵın orbita boylap qozǵalatuǵın juldızlar. Aspan deneleriniń qaysılarına planeta dep qaraw haqqında astronomlar arasında soraw elege deyin sheshilmey kiyatır. XXVI xalıq-aralıq astronomiyalıq awqam(MAC) assambleyinde planetalar juldız emes deneler átirapında aylanıwshı, sferaǵa jaqın formaǵa, belgili bir massaǵa iye hám basqa denelerden kóre boslıqqa iye, orbitaǵa jaqın jaylasqan deneler dep tastıyqlanǵan. Bunday erkin boslıq planetalardıń rawajlana baslaǵan waqtında júz beredi. Assambleyde Pluton(karlikli planeta) planeta bolıp esaplanbaydı dep anıq aytıldı. Bizlerge belgili bolǵan planetalrdıń massaları hám ólshemleri táwiraq kishi, juldızlarda. Quyash sistemasındaǵı tek ǵana bir planeta – Yupiter ayırım xarakteristikaları boyınsha karlik-juldızǵa jaqınlasıp kiyatır.

Fayl:Relative satellite sizes kaa.jpg

Planetalardıń salıstırmalı ólshemleri

Tariyxı

áyyemgi zamanlarda jaqtı noqat kórinisnde kórinisindegi, juldıǵa uqsap ketetuǵın, bes aspan jaqtılawshı tawılıptı, biraq háreketsiz juldızlardan parqı, hár kúni ay átirápında aylaǵan: Merkuriy, Sholpan, Mars, Yupiter, Saturn. Leykin, aytıw kerek, juldızlarǵa salıstırǵanda Quyash penen Ay da óziniń ornın ózgertedi, sonıń ushında jeti planetanıń quramına kiredı. XVI ásirge shekem, bárshe planetalar Jer átirapında aylanadı dep esplanıp kelingen. Nicolaus Copernicus(aytılıwı-Nikolay Kopernik) óz miynetlerinde tek ǵana Ay Jer átirapında aylanadı, basqa planetalar Quyash átirapında aylanadı dep jazǵan. Usı gápi menen ol Quyash penen Aydı bul planetalar sanınan ajırattı.

Jańa dáwirde jáne de úsh planeta ashılǵan:

• 1781 j. — Uran
• 1846 j. — Neptun
• 1930 j. — Pluton (2006 j. avgustte planetalar-karlikler statusı berildi)

1995-jılı Jerden 50 jaqtılıq jılı uzaqlıqtaǵı, birinshi ekstraquyashlı planeta ashıldı. Házirgi waqıtta olardan 300den aslamı belgili.

Planetalar quramı

Quyash sistemasındaǵı planetalar eki toparǵa bólinedi — jer toparı planetaları hám gigant planetalar. Jer toparına kiriwshi planetalar xarakterli úlken ortasha tıǵızlıqqa iye. Merkuriydi basqa planetalarǵa qaraǵanda tıǵızlıǵı úlken dep oylasqa boladı, planetlardıń shama menen 60 % quraytuǵın tıǵızlı temir yadroǵa iye; Sholpan, massa hám tıǵızlıǵı tárepinen Jerge uqsas, yadro orayında, Jerge salıstırǵanda, bay temirge iye, al onıń qabıǵındaǵı silikatlar tıǵızlıǵı Jergedegige salıstırǵanda sál kóbirek; Jerdiń ortasha tıǵızlıǵı hár kub santimetrde 5,5 grammǵa teń bolıp, massası shama menen 6*1024 kilogramm. Onda tek suyıq haldaǵı suwdıń kólemi 1 million 370 mıń trillion (1,37*1018) kub metr bolıp, ulıwmalıq maydanı 3 mıń 610 milliard kvadrat metrge teń. Basqasha aytqanda, ol Jerdiń tolıq betiniń 71 protsentin quraydı. Qurǵaqlıqtıń ortasha biyikligi teńiz betinen 875 metr, al dúnya okeanınıń ortasha tereńligi 3800 metrge shekem baradı; Marstıń betiniń topıraǵı úlgisiniń analizi onıń quramında temir (12-15% qa shekem), kremniy (20% qa shekem), alyuminiy (2-4% qa shekem), kaltsiy (3-5% qa shekem), magniy (5% qa shekem), altı gúkirt (3% qa shekem) hám az muǵdarda fosfor, rubidiy hám strontsiylardıń bar ekenligin kórsetti.

Gigant-planetalarda júdá kishi ortasha tıǵızlıqqa hám ózgeshe atmosferalıq quramǵa iye. Bul olar Quyashtaǵı quraytuǵın zatlarǵa uqsas zatlardan quraytuǵınlıǵın. Hám tiykarınan vodorod hám geliy.

Taǵı da kóriń

• Planetaǵa uqsas deneler dizimi
• Quyash sistemasıQıya tekstQıya tekst'
• Ekzoplaneta
• Karlikli planetalar

Derekler

• Ekstraquyashlı planetalar katalogı
• Qolaylı izlew NASA saytında
• úlken partlanıwdan qara qurdımlarǵa shekemgi waqıttıń qısqasha tariyxı
• Astronomiya: Akademiyalıq litseyler hám kásip-óner kolledjleri ushin sabaqlıq