Úmitxan

VI-VII ásirlerde Sırdáryanıń eski Kerder elatı arqa-batıs tarmağı bolğan Quwandárya. Eski dáryalardıń suwınıń kemeyiwinen, ekologiyalıq jağday tómenleydi. Usı aymaqta jasağan Jetiasar qáwimleriniń bir toparı Sırdárya delta alabına kóship baradı hám Batpaqlı qalalar mádeniyatın payda etedi. Olar Sırdárya delta alabında Altınasar, Jańakent hám Keskenkúyik qalaların (Sırdáryanıń arqa tómengi quyar jerinde jaylasqan) saladı. Ekinshi bir bólegi Ámiwdárya deltasınıń oń tárepine kelip jergilikli qawimler menen hám ásirese, xorezmliler menen aralasıp Kerder mádeniyatın payda etedi. Sonlıqtan da, Sırdáryanıń tómengi boyında jasawshı Jetiasar xalıqlarınıń mádeniyatına, Kerder mádeniyatı júdá uqsaydı.

Ámiwdárya quyarlığınıń on jağalığında Xorezmniń arqa tárepindegi keń paytaxt sahralar «Kerder jeri» dep atalğan. Kerder jeri tuwralı XI ásirdegi arab-parsı tariyxıy- geografiyalıq miynetlerde Kerder (kurder, kardar) atamaları kóplep ushırasadı. Kerder wálayatınıń bas qalası da Kerder dep atalıp, kanalı hám Aral teńizi de Kerder kóli dep atalğan.

Kerder wálayatındağı barlıq qonıslar Ámiwdáryanıń Aral teńizine quyar jerindegi tarmaqlarınıń boylarında jaylasqan. Kerderdiń sońģı dawirinde deltanıń shiģis tárepi suwlandırılğan. Biraq, jazba mağlıwmatlarğa hám arxeologiyalıq mağlıwmatlarğa qarağanda X ásirde Ámiwdárya óz ağısın ózgertken. Nátiyjede, onıń batıs tarmaqlarınıń suwı molayğan, al shığıs tarmaqları qurģap qalğan. Usınday tábiyiy apatshılıqtıń aqıbetinen, Kerder wálayatınıń xalqı suwsız qalğan. Biraq, xalıq qanday da bir gidrotexnikalıq qurılıstıń járdemi menen eski salalardıń birewine suw ağızğan. Ol tariyxıy dereklerde Kerder kanalı degen at penen belgili bolğan.Kerder wálayatınıń VII-XI ásirlerdegi tariyxı eki dáwirge bólinedi:

Birinshi dáwir: VII-VIII ásirdiń ortaları

Ekinshi dawir: VIII Ásirdiń ortalarınan — XI ásir ortalarına shekem

Kerder qalaları:

Birinshi dáwir esteliklerine: Tók- qala, Gáwirqala, Kúyikqala, Qırq- Jigit qala, Qıran-taw, Haywanqala, Aqjarma hám Sovetqudıq, Bağdat- qala mákan jayları kiredi.

Sońğı dáwirde: Darsan (Tókqala), Kerder (Haywanqala), Mizdakxan, Bardarag (Qırantaw), Darıqala hám Kókshiqalaları

Kerder jeri Xorezm menen tığız baylanısta bolıwına qaramastan, bir qatar ózgesheliklerge, ásirese, fizika-geografiyalıq jaqtan ayırmashılıqlarga iye bolğan. Bul jerdiń hawa rayı ığallı bolğan.Qalıń toģaylıqlarına pishiq murnı batpağan. Ol jerdegi dáryalardıń salaları bir-biri menen kesisip, bir-birine qosılıp ağatuğın bolğan. Usınday tabiyiy jağday ol jerlerde kompleksli xojalıqtıń rawajlanıwına alıp kelgen hám bul jerdegi xalıqtıń kún kóriw tirishiligine aylandı.

Soğan qaramastan, kerderlilerdiń ekonomikasınıń baslı tarawı diyqanshılıq boldı. Olar diyqanshılıqta biyday, júweri, arpa, másh, tarı ekken.

Qubla Aral boyları qalalarında eki ret sayaxatta bolğan. Sayaxatshi Abu Xamad al-Gartaniy (1135-1136-jj) «Qubla Aral boyında (Xorezmde) mazalı aq hám qızıl júzimler kóp, olardı qısta asıp saqlaydı. Qala bazarlarınıń kórkin alma, almurt hám anarlar shıģarıp turadi, dep jazadı.

Sharwashılıqta tiykarınan mayda mallar,qoy-eshkiler hám qara mallar asırağan.Bulardan basqa kerderliler xojalıqta shoshqa, jılqı, túye hám qus asırağan. (Kompleksli xojalıq bul sharwashılıq, diyqanshılıq, balıqshılıq hám ańshılıq penen birdey shuğıllaniw.) Ańshılıqta bolsa, jeyran, qulan, qoyan, túlki, porsıq hám basqa da haywanlarğa ańshılıq etken. Olar qımbat bahalı qamar terilerin qońsı eller bazarlarına shiğarğan. Sonıń menen birge, xalıqtıń kún kóris derekleriniń biri balıqshılıq bolğan. Kerder qalalarındağı jaylardıń mádeniy qatlamlarında balıqshılıq qural-saymanlarınan:shanıshqı, qazı, aw.Balıq súyek qaldıqlarınan:sazan, sıla, súwen, shortan, ılaqa hám shabaqlardıń tabılıwı xalıqtıń balıqshılıq penen de shuģıl- lanğanınan derek beredi.

Erte orta ásirler dáwirinde Ker- der wálayatı Xorezmshaxlar qol astında boldı. Amiwdáryanıń oń jaģasında VI ásirdiń aqırı-VII ásirdiń basında Kerder mádeniyatı ózine tán xojalıq usılları, teńge basıp shiğarıw hám gúlalshılıq ónermentshiligi payda boldı. Onıń orayı Kerder qalası bolıp, Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Nókis rayonı aymağında jaylasqan házirgi Haywanqala qaldıqları ornında jaylasqan.

Haywanqala házirgi Nókis rayonı aymağında «Shortanbay» arnasınıń shep jaģasında jaylasıp, tórtmúyesh qorğan diywallarına iye. Bul qala Kerder mádeniyatınıń en ájayıp hám eń iri esteligi bolip esaplanadı. Házir bul úlken góne qalanıń qarabaqanası saqlanğan.

Kerderlilerde ruwlıq dúzim bekkem saqlanıp qalğan. Olar atalar basqarğan úlken shańaraqlarda, 4-5 bólmeli jaylarda jasağan. Darsan, Haywanqala esteliklerin qazıp izertlegende jaylardıń diywallarınıń bir-birine jabıstırıp salınğanı anıqlandı.

Qorğansha qalashası Respublikamızdıń Taxtakópir rayonı orayınan shığısqa qaray 17 km qashıqlıqta jaylasqan. Jergilikli xalıqlar arasında onı «Qoblandı qala dep te ataydı. Sebebi, xalıq ápsanalarında epikalıq qahraman bolğan Qoblan batır menen de baylanıstıradı. Qalasha ashıq qumlıq jerde jaylasıp, qorğan diywalları juwılıp ketip, maydanı 12 gektardı iyelegen. Qorğansha qalashası VII-VIII ásirlerge tán bolıp, izertlewler nátiyjesinde anıq bolğanınday órteniw aqıbetinde qıyrap qalğan. Qorğansha qalashası kerderlilerdiń awıllıq qonıslarınıń qáliplesiwiniń ayqın mısalı bola aladı.