Panama

Panama, Panama Respublikası (República de Panamá) — Oraylıq Amerikanıń Panama boyında jaylasqan mámleket. Arqasınan Karib teńizi, qublasınan Tınısh okeanı qorshap turadı. Paytaxtı - Panama. Rásmiy tili - ispan tili bolıp tabıladı. Maydanı 78,2 mıń km². Xalqı 2,88 mln. adam (2002). Paytaxtı — Panama qalası. Basqarıw jaǵınan 9 wálayat (provinciya) qa hám 5 avtonomiya indeyc rezervaciyasına bólinedi.

Mámleketlik basqarıw principi

Panama — respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1972-jılda qabıl etilgen, oǵan 1978 hám 1993-jıllarda ońlawlar kirgizilgen. Mámleket baslıǵı — prezident, ol ulıwma tuwrı hám jasırın dawıs beriw jolı menen 5 jıl múddetke saylanadı hám ekinshi múddetke qayta saylanıw huqıqına iye emes. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı nızam shıǵarıwshı assambleya (bir palatalı parlament), atqarıwshı hákimiyattı prezident hám húkimet ámelge asıradı.

Tábiyatı

Panama aymaǵı Oraylıq Amerikanıń eń ensiz (48-200 km) bóleginde. Jaǵaları, tiykarınan, tómen. Tınısh okeanı hám Karib teńizine tutas jaǵasında ádewir qoltıq bar. Mayda ataw kóp. Panamanıń pútkil aymaǵı arqalı batıstan shıǵıs tárepke Kordilyera-de-Veragua, Kordilyera-de-San-Blas, Serraniyadel-Daryen taw dizbekleri sozılǵan, mámlekettiń eń biyik noqatı hám hárekettegi vulkanı Baru (biyikligi 3475 m). Altın, sınap, temir hám mıs rudaları, boksit, qurılıss materiallarınıń kishilew kánleri bar. Tez-tez jer silkiniw bolıp turadı. Íqlımı subekvatorial, ıssı hám joqarı ıǵallıqta. Ortasha jıllıq temperatura 25-28°. Jawın qubla taw janbawırlarında 1500 mm den arqa janbawırlarında 5000 mm ge shekem. Dáryaları qısqa (200 km ge shekem), keme qatnamaydı, qurǵaq máwsimde kóbinese qurıp qaladı. Panama moynınıń eń ensiz jayında Panama kanalı qurılǵan. Qızıl-sarı laterit topıraqlarda qımbat bahalı terek túrleri ósetuǵın ormanlar, qubla-batıstaǵı qońır-qızıl topıraqlarda savannalar ushıraydı. Haywanat dúnyası: jabayı pıshıqlar (puma, otselot), qumırsqaǵa ósh, jalqaw, buǵa, koata meshini hám basqalar. Daryey hám basqa milliy baǵları, orman qorıqxanaları bar.

Xalqı

Xalqı, tiykarınan, panamalıqlar — metisler (60%), negrler (15%), indeycler (7%). Qalalarda yamaykalıqlar, qıtaylar, amerikalıqlar da jasaydı. Qala xalqı 54%. Rásmiy tili — ispan tili. Kópshilik dinge sıyınıwshılar katolik, bir bólimi protestant. Iri qalaları — Panama, Kolon.

Tariyxı

Panamanı ispanlar koloniya etip alǵanǵa shekem bul jerde kuna, guaymi, jikova hám basqa 60 tan artıq indeyc qáwimi jasaǵan. Panamanı dáslep XVI ásirde ispan konkistadorları jawlap alǵan. Kolonizatorlar túpkilikli xalıqqa zulım ótkergen hám kóbisin qırıp tastap, plantaciyalar hám kánlerde isletiw ushın Afrikadan negr qullardı alıp kelgen. Amerikadaǵı ispan koloniyalarınıń ǵárezsizligi ushın urıs dawamında (1810-26) Panama ózin ǵárezsiz dep (1821) járiyaladı hám Simon Bolivar dúzgen Ullı Kolumbiya Respublikası quramına kirdi. 1830-jılda Ullı Kolumbiya bóleklengennen soń, 1831-jıldan Jańa Granada (1886-jıldan Kolumbiya) Respublikası quramına departament huqıqında kirdi. 1903-jıl Panama Kolumbiyadan ajıralıp shıǵıp, ǵárezsizlik járiyaladı. Biraq sol jılı 18-noyabrde AQSh penen Panama ortasında dúzilgen shártnamaǵa qaray, Panama kanalı qurılıwı mólsherlengen aymaq AQSh qa "máńgi paydalanıw, iyelew hám baqlaw" ushın beriliwi aqıbetinde Panama AQSh qa pútkilley ǵárezli bolıp qaldı. Amerikalıqlar bul jerde áskeriy baza qurıp, óz áskerlerin jaylastırdı. Panama xalqı kóp jıl óz jerin azat etiw ushın gúresti (1958, 1959, 1964-jıllardaǵı háreketler). 1968-jıl general O. Torrixos Errera basshılıǵındaǵı milliy gvardiya mámleket awdarıspaǵı etip, ekonomikalıq ǵárezsizlikti bekkemlew, siyasiy turmıstı demokratiyalaw ilajların ótkerdi. 1977-jıl Panama húkimeti AQSh penen dúzgen eki shártnamaǵa kóre, 1903-jılǵı shártnama biykar etildi, 1979-jıl 1-oktyabrden kanal zonası ústinen Panama suvereniteti tiklendi, 2000-jıl 1-yanvardan kanaldıń ózi de Panama ıqtıyarına ótti. Panama 1945-jıldan — BMSh aǵzası. Ózbekstan suverenitetti 1992-jıl 2-yanvarda tán aldı. Milliy bayramı — 3-noyabr — Ǵárezsizlik kúni (1903).

Siyasiy partiyaları, kásiplik awqamları

Arnulfista partiyası, 1990-jıl dúzilgen; "Papa Egoro" háreketi, 1991-jıl tiykar salınǵan; Leyboristler partiyası, 1982-jıl dúzilgen; Liberal respublikashılar partiyası, 1993-jıl dúzilgen; Panama xalıq partiyası, 1930-jılda tiykar salınǵan; Liberal milliy partiyası, 1979-jıl dúzilgen; Liberal respublikashılar milliy háreketi, 1981-jıl dúzilgen; Revolyuciyalıq demokratiyalıq partiya, 1978-jıl tiykar salınǵan; Demokratiyalıq xristian partiyası, 1963-jıl dúzilgen. Panama miynetkeshleri konfederaciyası, 1956-jıl tiykar salınǵan; Miynetkeshler milliy keńesi, 1971-jıl dúzilgen; Panama moynı miynetkeshleri kásiplik awqamı orayı, 1971-jıl dúzilgen.

Ekonomika

Panama — agrar mámleket. XX ásirdiń 70-jıllarında Panama húkimeti bazı sociallıq-ekonomikalıq ilajlardı — awıl xojalıǵı salasında, miynet nızamshılıǵı hám salıq salasında reformalar ótkerdi, barlıq paydalı qazılmalarǵa iyelik etiw hám olardan paydalanıw huqıqın járiyaladı. Awıl xojalıǵında ekonomikalıq aktiv xalıqtıń 25% i bánt bolıp, jalpı ishki ónimniń 15% i payda etiledi. Jańa awıl xojalıǵı kooperativlari dúzilgen bolsa da, latifundiyalar ústem poziciyada turıptı. Tiykarǵı eksport eginleri: banan, qumshekerqamıs, kofe. Ishki tutınıw ushın salı, mákkejúweri, kartoshka, uzın sobıqlılar egiledi. Gósh shárwashılıǵı hám qusshılıq rawajlanǵan: qaramal, shoshqa, at, eshki hám ǵashır baǵıladı. Ormanlarda qımbat bahalı aǵash túri tayarlanadı. Teńizde teńiz shayanı hám balıq awlanadı.

Sanaatı

Sanaatı hálsiz rawajlanǵan bolıp, jalpı ishki ónimniń 9% in quraydı. Az muǵdarda altın, mıs rudası, neft qazıp alınadı. Panama sanaatı azıq-awqat (qant-qumsheker, konservalar, qurıtılǵan hám quyultırılǵan sút, alkogollı hám alkogolsız ishimlikler, balıq unı, temeki ónimleri hám basqalar), aǵashsazlıq, ayaq kiyim, tigiwshilik, qaǵaz, ılaydan islengen ıdıs hám cement sanaatınıń mayda kárxanalarınan ibarat. Las-Minasta shetten keltirilgen hám jergilikli neftti qayta isleytuǵın zavod bar. Ónermentshilik rawajlanǵan. Jılına ortasha 2,8 mlrd. kVt saat elektr energiya payda etiledi. Tiykarǵı sanaat orayları: Panama, Kolon, Nata. Panama kanalı arqalı jılına 14 mıńǵa shekem keme ótedi. Bul kanal dizimge alınǵan kemeler sanı hám olardıń ulıwma júk kólemi jaǵınan dúnyada 1-orında, Kolon Erkin zonası bolsa áhmiyetli hám eksport-import operaciyaları kólemi tárepinen 2-orında turadı. Tiykarǵı teńiz portı hám xalıq aralıq aeroportı — Panama, zárúrli teńiz portı — Kolon. Transport jolı uzınlıǵı — 583 km, avtomobil jolları — 10 mıń km. Shetke banan, neft ónimleri, qant-qumsheker, aǵash, teńiz shayanı hám basqalardı shıǵaradı, shetten mashina hám ásbap-úskene, metall buyımlar, shiyki neft, ximiyalıq buyımlar, azıq-awqat hám basqalardı aladı. Tiykarınan AQSh, Venesuela, Kosta-Rika, Kanada, Yaponiya, Germaniya, Italiya menen sawda etedi. Pul birligi — balboa.

Medicinalıq xızmeti, bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy bilimlendiriw mákemeleri

Shıpakerler Panama universitetiniń medicina fakultetinde tayarlanadı. 1946-jıldan májbúriy 8 jıllıq tálim tuwrısındaǵı nızam ámel etedi. Baslanǵısh mektep qalalarda 6 jıllıq (7 jastan 13 jasqa shekem), awıllıq jerlerde — 3 hám 4 jıllıq. Orta mektep 6 jıllıq bolıp, 2 gruppa, yaǵnıy 3 jıllıq sociallıq pánler hám 3 jıllıq medicina matematika pánleri liceylerinen ibarat. Óner-texnika tálimi texnika, awıl xojalıǵı, kommerciya bilim orınları hám baslanǵısh mektep yamasa orta mekteptiń bir toparı negizinde ámelge asırıladı. Joqarı tálim Panama universiteti (1935-jılda tiykar salınǵan) hám Santamariya la Antigua menshikli katolik universitetinde (1965) beriledi. Mámlekettegi ilimiy izertlewlerler Milliy pán keńesi (1963) tárepinen baqlap turıladı. Panama Milliy Pánler Akademiyası (1942), Panama til akademiyası, Panama tariyx akademiyası (1942), Milliy arxeologiya hám tariyxıy estelikler akademiyası (1946), indeyc xalıqlar mádeniyatın úyreniw institutı (1952), ekonomikalıq rawajlanıw institutı (1953), Panamerika tariyx hám geografiya institutı, Panama universiteti janındaǵı ilimiy izertlewler mákemeleri ilimiy izertlewler júrgizedi. Panama universiteti kitapxanası (1935), Milliy kitapxana (1892), Panama milliy muzeyi (1925) hám basqalar bar.

Baspasózi, radioesittiriwi, telekórsetiwi

Panamada bir qansha gazeta hám jurnallar basıp shıǵarıladı. Áhmiyetlileri: "Matutino" ("Tańǵı xabarlar", kúndelik húkimet gazeta, 1969-jıldan), "Panama —Amerika" (kúndelik gazeta, 1989-jıldan), "Prensa" ("Baspasóz", kúndelik gazeta, 1980-jıldan), "Siglo" ("Asr", kúndelik gazeta, 1985-jıldan), "Unidad" ("Birlik", ayına 2-ret shıǵatuǵın gazeta, 1973-jıldan), "Kritika libre" ("Erkin sın pikir", kúndelik gazeta, 1925-jıldan), "Analisis" ("Analiz", ekonomika hám siyasat máselelerin sáwlelendiriwshi aylıq jurnal). Milliy informaciya agentligi joq. Panama radioesittiriw awqamı bar. Radioesittiriw hám telekórsetiwi menshikli bolıp, kommerciya tiykarında isleydi.

Ádebiyatı

Ádebiyatı ispan tilinde rawajlanıp kelmekte. Dáslep Kolumbiya ádebiyatı quramında payda boldı. XIX ásirdiń 2-yarımında onnan ajıralıp shıǵıp, milliy ádebiyat formasında qáliplese basladı. M. Arosemena óziniń "Tariyxıy yadlar" hám balası X. Arosemena sociallıq-ekonomikalıq, siyasiy hám xojalıq temalardaǵı ocherkleri menen oǵan tiykar saldı. 1845-jılda dúzilgen Háwesker aǵartıwshılar jámiyeti Panama milliy ádebiyatın jaratıwda úlken rol oynadı. Patriotlıq ruwxında qosıqlar jazǵan X. Kolunxe, T. M. Fyoyyo, X. M. Aleman, A. D. le Isaka sıyaqlı shayırlar Panama ádebiyatın joqarı tekshege kóterdi. XX ásir baslarında húkim súrgen modernizm wákilleri D. Errera, G. Andreve, L. A. Soto, R. Miro hám basqa jazıwshılar Panama ádebiyatınıń ayrıqshalıǵın qorǵaw menen birge evropasha usıllardan da paydalandı. Birinshi jáhán urısınan keyin jazıwshılar 2 aǵımǵa bólinip ketti. R. Sinan, R. Laurens sıyaqlı shayırlar "avangardizm" tárepdarı bolıp, formalizm jolına ótti. D. Korei, D. Errera Sevilyano sociallıq qarama-qarsılıqlardı sáwlelendirdi. I. de X. Valdes hám basqa jazıwshılar qala hám awıl turmısın shın súwretledi. Ekinshi jáhán urısınan keyin jazıwshılar dóretiwshiliginde sociallıq ádalatsızlıqtı áshkara etiw teması zárúrli orın aldı (M. Riyera, P. Rivera, X. Franko hám basqalar). Zamanagóy jazıwshılar arasında D. Moran, A. Menendes Franko sıyaqlı shayırlar, E. Chues, X. M. Bayyard Lerma, X. Beleno sıyaqlı prozashılar, dramaturg X. de X. Martines dóretpeleri ataqlı.

Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri

Áyyemgi Panama mádeniyatı Meksika, Kolumbiya hám basqa qońsılas mámleketler mádeniyatı menen óz-ara sáykes qáliplesken. Jergilikli indeycler záwlim imaratlar qurmaǵan. Kolonizatorlik dáwirinde Panama, Portobelo qalalarında qorǵaw qorǵanları, bazar, bajıxana, bazalar menen bir qatarda saltanatlı altın jalatılǵan naǵıs oyıwshılıq usılındaǵı shirkewler qurıldı. XX ásirde Panama, Kolon qalalarında zamanagóy Amerika arxitektorlıǵı ruwxında qurılǵan arxitekturalıq komplekslerge jergilikli dástúr elementleri sińdirildi (G. de Ru, I. Galindo Valyarino, O. Mendes Guardiya sıyaqlı arxitektorlardıń joybarları).

Súwretlew kórkem óneri XVI ásirge shekem indeycler jasaǵan tas háykeller, adam hám haywan súwreti túsirilgen ústinler, reń-báreń ılaydan islengen ıdıslardan ibarat bolǵan. Koloniya jıllarında zamanagóy kórkem óner júzege kele basladı. Zamanagóy súwretshilerden R. Lyuis, X. M. Uloa, X. F. Arosemena, F. R. Karcheridi kórsetiw múmkin. Házirgi Panama súwretlew kórkem ónerinde kubizm (S. Oduber), syurrealizm (P. Run'yan) hám basqa aǵımlar jayılǵan.