Nájim Dáwqaraev
Nájim Dáwqaraev (1905-1953) - Qaraqalpaq kórkem ádebiyatınıń hám filologiya iliminiń rawajlanıwında jazıwshı, dramaturg hám ilimpaz Nájim Dáwqaraevtıń ornı girewli.
| Tuwılǵan sánesi | 1905 |
|---|---|
| Qaytıs bolǵan sánesi | 20-iyul 1953 |
N. Dáwqaraev 1905-jılı Qońırat qalasındaǵı bardamlı shańaraqta tuwıladı. Ol dáslep eski mektepte, sońınan jańa mektepte bilim aladı. 1920-jıllardıń ortalarında bilimge qushtar, ziyrek jaslardı oqıwǵa jiberiw baslanadı. Usı jaslardıń biri bolǵan N. Dáwqaraev 1924 — 1925-jılları Orenburg qalasında Qazaq xalıq bilimlendiriw institutınıń tayarlıq kursında oqıydı. 1926-jılı Alma-Atadaǵı Qazaqstan Joqarı pedagogikalıq institutına oqıwǵa kiredi. Ol bul jerde oqıwın pitkergennen soń, 1930 — 1932-jılları Qostanay pedagogikalıq texnikumında muǵallim bolıp isleydi. N. Dáwqaraev 1934-jılı Tórtkúldegi muǵallimler institutında dáslep oqıtıwshı, sońınan kafedra baslıǵı bolıp islese, 1936 — 1942-jılları Qaraqalpaqstan Jazıwshılar awqamınıń juwaplı xatkeri, 1942 — 1944-jılları Qaraqalpaqstan Ministrler Keńesiniń Kórkem óner isleri boyınsha bólim baslıǵı, 1946 — 1948-jılları Qaraqalpaqstan Jazıwshılar awqamınıń baslıǵı, 1948 — 1953-jılları Ózbekstan Ilimler akademiyasınıń Qaraqalpaqstandaǵı ekonomika hám mádeniyat institutınıń direktorı wazıypasın atqaradı.
N. Dáwqaraev 1934-jıldan Jazıwshılar awqamınıń aǵzası. Bolajaq talant iyesiniń dáslepki «Kóp kúnlerdiń birinde» gúrrińi 1929-jılı «Jańa mektep» jurnalında basılǵan bolsa, dáslepki ilimiy maqalaları 30-jıllardıń ortalarında jazıladı.
Dáslepki mektep oqıwlıqlarınıń avtorı. Ónın qálemine qırqqa jaqın hár qıylı atamadagı orta mekteplerge arnalǵan sabaqlıqlar hám oqıw quralları, metodikalık qollanbalar hám oqıw-tárbiya máselelerin sóz etetuǵın maqalalar tiyisli. Olar: baslawısh klasslar ushın "Oqıw kitabı"(1937), "Álipbe" (1938), "Qaraqalpaq tiliniń grammatikası hám orfografiyası" (1938), 3-4-klasslar ushın "Qaraqalpaq tili sabaqlıǵı" (1940), joqarı klasslar ushın "Ádebiyat xrestomatiyası" (1940), "Qaraqalpaq tiliniń sintaksisi" (1939-1946), bir qatar oqıw baǵdarlamaları, qaraqalpaq tilin, ádebiyatın oqıtıwdın jaǵdayı tuwralı maqalalar.
Kórkem ádebiyat tarawında 20-jıllardıń aqırı, 30-jıllardıń basında "Keshegi bir kúnlerde" qosıǵı (1929), "Kóp kúnlerdiń biri" gúrrińi (1929) menen tanıldı. Keyingi dáwirde onıń "Kim bilmeydi Ayshanı" (1933), "Ótkenlerden ótkende" (1933), "Jańa kanal" (1940) qosıqları, "Toyǵa barǵanda" (1939), "Baxıtlı miynet" (1940), "Umtılmaytuǵın miynetler" (1948) ocherkleri, "Partizanlar" (1934), "İnternatta" (1933), "Biybixan" (1939), "Ólimdi pisent etpewshiler" (1943), "Batırlıq" (1940) gúrrińleri, "Alpamıs", "Rabochiy júregi" dramaları dóretildi. Bul jılları onıń awdarmasında İ.A.Krılovtıń, A.S.Pushkinniń, N.A.Nekrasovtın, A.P.Chexovtıń, L.N.Tolstoydıń, A.P.Gaydardıń, A.Nawayınıń, rus hám dúnya ádebiyatlarınıń basqa da kóplegen iri wákilleriniń bir qatar qunlı shıǵarmaları qaraqalpaq tilinde jarıq kórdi. N.Dáwqaraevtıń basshılıǵında V.Vishnevskiydiń "Birinshi atlı armiya", Hamzanıń "Maysaranıń hiylesi", K.Simonovtıń "Rus adamları" shıǵarmaların saxnalastırıladı.
N.Dáwqaraev - qaraqalpaq ádebiyatınıń tuńǵısh ilimpazı. Oǵan 1951-jılı kóp jıllıq izertlew jumısınıń juwmaǵı bolǵan "Qaraqalpaq ádebiyatı tariyxınıń ocherkleri" atlı miyneti ushın filologiya ilimleriniń doktorı ilimiy dárejesin aldı.
Qaraqalpaq ádebiyattanıw ilimi menen kritikasınıń tariyxı 20-jıllardan baslanadı. 30-jılları bul taraw óziniń qáliplesiw basqıshında edi. Onıń qáliplesiwinde N.Dáwqaraev, Q.Ayımbetov, İ.Saǵıytov, O.Kojurov, Q.Áwezov, A.Begimov, M.Dáribaev, A.Shamuratovlardıń xızmeti úlken boldı.
N.Dáwqaraevtın dáslepki kritikalıq maqalaları menen retsenziyaları ayırım jazıwshılardıń tvorchestvosın, geypara shıǵarmalardı bahalawǵa, olardı keń jámiyetshilikke tanıstırıwǵa baǵdarlanǵan. Onın ilimiy kritikalıq jumısları izertlew masshtabınıń keńligi, pikir hám juwmaqlardıń konkretliligi, ilimiy jaqtan dáliyillengenligi menen ajıralıp turadı. Dáslepki kólemli miyneti 1946-jılı jazıp pitkerilgen "XIX ásirdegi qaraqalpaq ádebiyatı" dep ataladı. Onda Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq shayırlardıń dóretiwshiligi 1-ret ilimiy talqıǵa alınadı. Sońın ala bul miynet qayta islenip, 1951-jılǵı "Qaraqalpaq ádebiyatı tariyxınıń ocherkleri" atlı kóp tomlıq jumısına engiziledi. Jumıs tiykarınan úsh bólimnen ibarat bolıp, qaraqalpaq folklorınıń, klassik ádebiyat miyrasların úyreniw, jańa dáwir qaraqalpaq ádebiyatınıń payda bolıw, qáliplesiw, rawajlanıw tariyxı máselelerine arnalǵan.
Jumıstıń birinshi tomında folklorlıq shıǵarmalardıń mazmunı, tematikası, ideyalıq baǵdarları xalıqtıń turmısı menen baylanıslı úyreniledi, folklor úlgileriniń klassifikatsiyasın beredi. Hár bir janrǵa óz aldına toqtap, olarǵa tolıq sıpatlama berip ótedi. Avtor qaharmanlıq dástanlardı qońsılas xalıqlardıń materialları menen salıtırıp úyrendi. XVIII-XIX ásirlerdegi Qaraqalpaq klassikalıq ádebiyatın izertlewge arnalǵan jumıstıń ekinshi tomında avtor qaraqalpaq klassikalıq poeziyasınıń dáwirdiń tariyxıy jaǵdayı menen baylanıslı qarastıradı. Jiyen jıraw, Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq, Ótesh, Omar, Sarıbay, Qulmurat shayırlardıń shıǵarmalarınıń ideyalıq, tematikalıq hám kórkemlik ózgesheliklerin izertlew jumıstıń tiykarǵı wazıypası etip belgilengen.
Jumıs jańa dáwir qaraqalpaq ádebiyatınıń payda bolıw, qáliplesiw hám rawajlanıw tariyxın, bul ádebiyattıń wákilleri Ayapbergen Musaev, Abbaz Dabılov, Sadıq Nurımbetov, Jolmurza Aymurzaev h.t.basqalardıń dóretiwshiligin ilimiy-kritikalıq kóz qarastan izertleytuǵın úshinishi bólim menen juwmaqlanadı.
Álbette N.Dáwqaraevtıń izertlew jumısında bir qatar kemshilikler de ushırasadı. Olar, atap aytqanda geypara teoriyalıq máseleler boyınsha pikir júritiwdegi ústirtinlik, folklorlıq dóretpeleriniń janrlıq belgisin anıqlawdaǵı ayırım aljasıwlar, milliy folklordın hám klassikalıq poeziyanıń geypara qubılısların bahalawdaǵı bir táreplemelik hám basqa usı sıyaqlı momentlerden ibarat. Bul kemshilikler birinshi náwbette ilimpazdıń jeke múmkinshiliklerine baylanıslı bolıw menen birge belgili dárejede N.Dáwqaraev jumıs islegen waqıttıń ruwxınan, ádebiyat teoriyasınań sol dáwirdegi rawajlanıw dárejesinen, folklorlıq hám tariyxıy materiallardıń jıynalıw hám izertleniw jaǵdayınan da ǵárezli edi. Sonlıqtan onıń ilimiy miynetlerin bahalaǵanda ilimpaz jasaǵan hám miynet etken dáwirdiń múmkinshiliklerinde esapqa alıw kerek.
Derekler
redaktorlaw- K. Mámbetov, K. Palımbetov - Nókis bilim 2019-jıl