Kosta-Rika

Kosta-Rika (Costa Rica), Kosta-Rika Pespublikası (República de Costa Rica) - Oraylıq Amerikada jaylasqan mámleket. Maydanı 51,1 mıń km². Xalqı 3,77 mln. adam (2001). Paytaxtı - San Xose qalası. Basqarıw tárepten 7 wálayat (provinciya) qa, wálayatlar kantonlarǵa, kantonlar okruglarǵa bólinedi. BMSh aǵzası. Oraylıq Amerikanıń eń kishi mámleketlerinen biri bolǵan Kosta-Rika eki kontinenti baylanıstıratuǵın jerlerde jaylasqan. Paytaxtı San Xose qalası bolǵan bul mámleket 1947-jıldaǵı kelisimge kóre AQSh, Chili, Kuba sıyaqlı mámleketlerge isenip, tınısh kún kóredi.

Mámleketlik basqarıw principi

Kosta-Rika - respublika. Ámeldegi Siyasiy Konstituciyası 1949-jıl 7-noyabrde qabıl etilgen. Mámleket hám húkimet baslıǵı - prezident (2002-jıldan A. Pacheko); ol xalıq tárepinen tuwrı hám jasırın dawıs beriw jolı menen 4 jıl múddetke saylanadı. Prezident tikkeley 2 múddetke qayta saylanıwı múmkin emes. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı nızam shıǵarıwshı jıynalıs (bir palatalı parlament) ámelge asıradı; onıń 57 deputatı tuwrı hám jasırın dawıs beriw jolı menen 4 jılǵa saylanadı. Atqarıwshı húkimet prezident tárepinen ministrler mákemesi járdeminde ámelge asırıladı.

Tábiyatı

Mámleket aymaǵınıń kóp bólegi tawlı. Sónbegen vulkanlar (Irasu - 3432 m, Poas - 2704 m hám basqalar) bar. Kordilyera-de-Talamanka dizbegindegi Chirripo-Grande tawı (3820 m) Kosta-Rikadaǵı eń biyik shıń bolıp tabıladı. Karib teńizi jaǵası batpaqlı; Tınısh okeanı jaǵasında qoltıq hám yarım ataw kóp. Temir rudası, altınkúkirt, boksit, gúmis, altın, neft, marganets, sınap kánleri bar.

Íqlımı - subekvatorial, tropikalıq, passatlı ıqlım. Oypatlıqlarda yanvardıń ortasha temperaturası 23°, iyul ayında 25°. Jıllıq jawın shıǵısında 3000 mm, batısında 1000 -1500 mm ge shekem. Dáryaları tez aǵar hám suwlı, tómen bólimlerinde keme qatnaydı. Iri dáryaları: San-Xuan, Rio-Frio. Mámleket aymaǵınıń azǵana 65% in iyelegen ızǵar tropikalıq ormanlarda palma, emen, qızıl, aqshıl qızǵılt reń terekler, taw janbawırlarında emen ósedi. Vulkan konuslarındaǵı (2700-3000 m) putalıq hám otlaqlardan jaylaw retinde paydalanıladı. Tınısh okeanı jaǵasında savannalar bar. Haywanat dúnyası bay hám túrli-túrli. Meshinler, puma, yaguar, tapirlar, qalqanlılar, dikobraz hám basqalar jasaydı. Jaǵaǵa jaqın suwlarda awlanatuǵın balıqlar kóp. Milliy baǵları: Korkovado, BraulioKorrilo, Chirripo.

Xalqı

Xalqınıń kóbisi kostarikanlar- tiykarınan, XVI-XVII ásirlerde Ispaniyadan kóship barǵanlardıń áwladları (87%); metisler, negr hám mulatlar da jasaydı. Túpkilikli xalqı - indeycler (bribrlar, baruka hám basqalar) 1% ke de jetpeydi. Rásmiy tili - ispan tili. Mámleketlik dini - katolik dini. Xalqınıń 44,3% qalalarda jasaydı. Iri qalaları: San Xose, Limon, Turrialba hám basqalar.

Tariyxı

Házirgi Kosta-Rika aymaǵında áyyemnen indeyc qáwimleri jasaǵan, jaǵalarda olar ańshılıq, balıq tutıw menen shuǵıllanǵan. Oraylıq tawlı orınlarda indeycler dıyqanshılıq, altın, mıs eritiw, gúlalshılıq penen shuǵıllanǵan. 1502-jıl Kosta-Rika (ispansha bay jaǵa) X. Kolumb tárepinen jańalıq ashılıp, Nuevo-Kartago dep atalǵan. Kosta-Rikaga 1513-jılda ispanlar bastırıp kirdi. 1560-jılda mámleket Gvatemala quramına qosıp alındı. 60-jıllarǵa kelip ispanlar Kosta-Rika aymaǵın pútkilley iyelep aldı. XVI ásirde Kartago (Kosta-Rika paytaxtı), XVIII ásirde Erediya, San Xose hám basqa qalalar qurıldı. 1810 -jıldan Kosta-Rika xalqı ispan húkimdarlarına qarsı gúresti hám 1821-jıl 15-sentyabrde ǵárezsizlikke eristi. 1822-jıl mámleket Meksika imperiyasına qosıldı. 1823-jılda bolsa Oraylıq Amerika Birlesken wálayatları federaciyası quramına kirdi. Sol jıldan San Xose qalası Kosta-Rika paytaxtı bolıp qaldı. 1825-jıl Kosta-Rikanıń birinshi Konstituciyası qabıllandı hám Kosta-Rika ǵárezsiz mámleket retinde ajıralıp shıqtı (1838).

50-jıllar aqırınan mámleket ekonomikası tez rawajlana basladı. 1901-jıl Milliy respublika partiyası dúzildi. 1920-jıl jumısshılar jalpı is taslap, 8 saatlıq jumıs kúni engiziliwine eristi. 1941-jılda Kosta-Rika fashistler Germaniyasına urıs járiyaladı. R. A. Kalderon húkimeti miynetkeshler talabı menen bir qansha demokratiyalıq reformalar ótkerdi. 1948-jılda mámlekette puqaralar urısı baslandı. Nikaragua diktatorı A. Somosa áskerleri járdemi menen reakcion kúshler jeńiske eristi. 1953-1958-jıllarda húkimet ekonomikada mámleket sektorın bekkemledi. 1970-1974-jıllarda ishki siyasiy turmıstı demokratiyalaw hám millim suverenitetti bekkemlew ilajların kórdi. 1986-jılda prezident etip saylaǵan O. Arias biytáreplik siyasatın alıp bardı. Kosta-Rika - 1945-jıldan BMSh aǵzası. 2001-jıl iyunda Ózbekstan Respublikası menen diplomatiyalıq qatnasların ornatqan. Milliy bayramı - 15-sentyabr - Ǵárezsizlik kúni (1821).

Siyasiy partiyaları, kásiplik awqamları

Milliy azatlıq partiyası, 1945-jılda dúzilgen; Milliy birlespe partiyası, 1947-jıl tiykar salınǵan; Social-xristian birlik partiyası, 1983-jıl dúzilgen; Kostarikan xalqı partiyası, 1984-jıl dúzilgen. Kosta-Rika miynetkeshleri unitar konfederaciyası, 1980-jıl tiykar salınǵan; Kosta-Rika demokrat miynetkeshleri konfederaciyası, 1966-jıl tiykar salınǵan.

Ekonomikası

Kosta-Rika - agrar mámleket. Jalpı ishki ónimde awıl xojalıǵınıń úlesi 22%, sanaat úlesi 27%. Ekonomikalıq aktiv xalıqtıń 30% awıl xojalıǵında, 15% sanaatta bánt. Mayda hám orta jaǵday dıyqanlar kópshilikti quraydı. Awıl xojalıǵı óniminiń 60% ten kóbi shetke satıladı. Texnika eginlerinen qumshekerqamıs, abaka, temeki, sonıń menen birge, salı, mákke, aq júweri, kofe, banan, kakao, citrus hám basqalar jetistiriledi. Shárwashılıqta qaramal, shoshqa, qoy, eshki baǵıladı. Balıq tutıw rawajlanǵan. 1 jılda 3,9 mlrd. Kilovatt-saat elektr energiyası payda etiledi. Azıq-túlik, toqımashılıq, ayaq kiyim, aǵashsazlıq, cement islep shıǵarıw, metallsazlıq, avtomobil jıynaw, neftti qayta islew hám ximiya kárxanaları bar. Ekonomikanıń ximiya, rezina-texnika, metallurgiya, sellyuloza qaǵaz tarmaqları, shet el turizmi rawajlanǵan. Tiykarǵı sanaat orayı: San Xose qalası. Kosta-Rikada 1,4 mıń km temirjol, 26 mıń km avtomobil jolı bar. Tiykarǵı portları: Limon hám Puntarenas. 2 aeroport bar. Kosta-Rika shetke kiyim-keshek, kofe, banan, kakao, qant-qumsheker, gósh, ximiyalıq tovarlar shıǵaradı. Shetten transport quralları, janılǵı, azıq-awqat keltiredi. AQSh, Germaniya, Oraylıq Amerika mámleketleri menen sawda etedi. Pul birligi - kolon.

Medicinalıq xızmeti

Kosta-Rikada medicinalıq xızmet, tiykarınan, mámleket ıqtıyarında. Menshikli emlewxanalar da bar. Shıpakerler San Xosedaǵı universitettiń medicina fakultetinde tayarlanadı.

Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

1973-jılda májbúriy 9 jıllıq tálim engizilgen, biraq ámelde baslanǵısh tálim májbúriy bolıp tabıladı. Tálimniń barlıq basqıshları - biypul. Baslanǵısh mektepte oqıw múddeti - 6 jıl, orta mektepte - 5 jıl Kosta-Rikada 5 universitet, sonday-aq, San Xosedaǵı Kosta-Rika universiteti (1843), Eredia qalasında Milliy universitet (1973) bar. San Xoseda Lingvistika akademiyası (1923), Tariyx hám geografiya akademiyası, Atom energiyası milliy komissiyası (1967), Milliy ilimiy fond, Milliy geografiya institutı (1944) hám basqa ilimiy mákemeler, Milliy kitapxana (1888), universitet kitapxanası, Milliy muzey (1887) hám Milliy teatr galereyası bar.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Kosta-Rikada bir qansha gazeta hám jurnallar basıp shıǵarıladı. Eń irileri: "Nason" ("Millet", kúndelik gazeta, 1946-jıldan), "Republika" ("Respublika", kúndelik gazeta, 1950-jıldan), "Prensa libre" ("Erkin baspasóz", kúndelik keshki gazeta, 1889-jıldan), "Ora" ("Saat", kúndelik gazeta, 1946-jıldan), "Gaseta" ("Gazeta", kúndelik gazeta, 1878-jıldan), "Libertad" ("Azatlıq", háptelik gazeta, 1962-jıldan), "Abaniqo" ("Jelpigish", háptelik jurnal,), "Polemika" ("Báseki", jurnal, 1981-jıldan). Radioesittiriwlerdi qadaǵalawshı milliy basqarma hám húkimet telestanciyası bar. Bir qansha kommerciya telestanciyalari da isleydi. Telekórsetiwler 1960-jıldan alıp barıladı.

Ádebiyatı

Kosta-Rika koloniya dáwiri hám onnan aldınǵı ádebiyatı az úyrenilgen. Mámleket ǵárezsizlikke eriskennen keyin Kosta-Rika ádebiyatı ǵárezsiz rawajlanıp basladı. 1890-91-jıllarda bir neshe shayırdıń "Kosta-Rika nazmi" kompleksinde milliy namalar jańladı. XX ásir baslarında xalıq turmısı sáwlelendirilgen kóplegen gúrrińler, qıssalar, dramalar hám qosıqlar jazıldı. 10 -30-jıllar dóretiwshilik etken K. Gaxini, X. Kardona, K. Lira romanlarında social máseleler sáwlelendirildi. 30-40-jıllar ádebiyatında túrli aǵımlar payda boldı. M. Ximenes, R. Brenes Mesen sıyaqlı jazıwshı hám shayırlar "Kórkem óner kórkem óner ushın" teoriyasın propaganda etti. K. L. Falyastıń "Mamita Yunay", "Markoye Ramires" sıyaqlı romanlarında sociallıq gúres teması óz kórinisin taptı. X. Marin Kanyans, X. Gutyerres, F. Dobles hám basqa jazıwshılardıń romanlarında, X. M. Seledon, G. Dobles hám basqa shayırlar dóretiwshiliginde, X. L. Sanches, D. Galyegos Troyo hám basqa novellalarında sociallıq, sın kózqarastan principler rawajlandırıldı.

Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri

Kosta-Rikanıń áyyemgi kórkem óneri Meksika, Panama hám Kolumbiya mádeniyatı menen ortaq. Bórttirilgen tas meshitte qubla tárepte turatuǵın teksheler, úlken taslardan jasalǵan baslar, adam hám haywan gewdeleri, ılaydan islengen ıdıs háykelsheler, qımbat bahalı taslardan, altın hám mıs eritpelerinen jasalǵan zatlar, forma hám taǵınshaqlar saqlanǵan. XVIII ásirge shekem qurılǵan qurılıslar jer silkiniwler hám qaraqshılar hújimi nátiyjesinde wayran bolǵan. Koloniya dáwirinde qalalar (San Xose, 1737-38) júzege kele basladı. Olar tuwrı rejeli etip qurılǵan hám jasıllandırılǵan. Shiyki hám miytin gerbishten qurılǵan háwlili úylerden tısqarı bir qabatlı beton jaylar da kóp. Indeyclerdiń turar jayları palma aǵashlarınan qurılǵan. Erediya hám Orosi qalalarında júzege kelgen shirkewler elege shekem saqlanıp qalǵan.

Súwretlew kórkem óneri XIX ásirde payda boldı (músinshiler F. Gutyerres, X. Mora Gonsales, súwretshi E. Egandi Montero). XX ásirdiń 20-jıllarında tábiyat kórinisshileri, jergilikli grafikashılar mektep dúzildi (F. Amigetti, M. de la Krus Gonsales hám basqalar); ásirese, músinshi F. Suniganıń xalıq turmısı tiykarında jaratqan indeycler kórinisi itibarǵa iye. Xalıq kórkem ónerinde ónermentshilik, naǵıs oyıwshılıq, toqımashılıq, kesteshilik, gúlalshılıq hám basqalar rawajlanǵan.