Fenollar

Fenollar — gidroksil toparları aromatlı yadro uglerod atomları menen tikkeley baylanısqan oksi tuwındılı aromatlı birikpeler. Molekulasındaǵı gidroksil toparı sanına qaray fenollar 1 atomlı, 2 atomlı hám kóp atomlı boladı. 1 atomlı fenollar gomologiyalıq qatarınıń 1 wákili — oksibenzol S6 N5 ON ádette fenol dep te ataladı. Toluoldıń oksi tuwındı (metilfenollar) o, m hám lkrezollar, ksilollardıń oksi xreilaları bolsa ksilollar dep ataladı. Naftalin qatardıń fenolları naftollar dep ataladı. Ápiwayı 2 atomlı F. odioksibenzol — pirokatexin, m dioksibenzol — rezorsin hám ldioksibenzol — gidroxinon dep ataladı. Kóp atomlı fenollar pirogallol, floroglyucin dep ataladı. Kópshilik fenollar rangeiz kristallar, ayırımları suyıq elementler. Bazıbir F. ayrıqsha ótkir iyisli. Ápiwayı F. suwda biraz, derlik hámme fenollar spirt, efir, benzolda jaqsı eriydi. Fenollardıń spirtlerden parqı mınada, olar kúshsiz kislotalar; sıltılar menen ańsat reaksiyaǵa aralasıp tuzeimon elementler — fenolyatlar (Mıs, C6H; ONa) payda etedi. Kóplegen fenollar ańsat oksidlenedi. Fenollardı sintezlewde tiyisli galogen tuwındıları gidrolizinen (mıs duzları qatnasıwında) paydalanıladı. Fenollar arildiazoniya duzları eritpesin qızdırıp hám basqa usıllarda da alınadı. Taskómir smolası hám gúńgirt kómirdiń baslanǵısh dyogoti fenollar qatarlarınıń zárúrli dáregi esaplanadı.

Geypara Fenollar antiseptikler, antioksidlewshi retinde qollanıladı. Fenollar fenolformaldegid smolalar, poliamidler hám basqa polimerlar alıwda jiyi isletiledi. F. tiykarında boyawlar, dári hám parfyumeriya preparatları, pesticidlar, plastifikatorlar, sirt aktiv elementler hám basqalar sintez etiledi. F. záhárli. FENOLOGIYA (grekshe phainimena — hádiyse hám logiya) — tábiyattaǵı máwsimlik hádiyseler, olardıń baslanıw múddetleri hám sol múddetlerdi belgileytuǵın faktorlar haqqındaǵı bilimler sisteması. "F." terminin Belgiyalı botanik Sh.Morran usınıs etken(1853). Joqarı ósimliklerde bórtiklerdiń bórtiwi hám jazılıwı, japıraq shıǵarıwı, ǵumshalaw (shańalanıw), gúllew, bórtik hám miywelerdiń pisip jetiliwi, gúzde japıraqlar sarǵayıwı hám tógiliwi (gúzgi japıraq tógiw); sút emiziwshi haywanlarda qısqı uyqıdan oyanıw, juplasıw, túlew, máwsimlik túlew hám t.b; qusta báhárgi ushıp keliw, uya salıw, máyek qoyıw, shóje shıǵarıw, gúzde ushıp ketiw hám basqa; balıqlarda báhárgi kóp háreketlik turmıs, uwıldırıq (ikra) taslaw, máwsimlik kóship júriw; shıbın-shirkeylerde qısta shıqqan individlerdiń báhárgi oyanıwı, quwırshaqlardan shıbın-shirkeyler payda bolıwı, máyekten lichinka (qurt) ashıp shıǵıwı, juplasıwı, máyek qoyıwı hám t.b. nıń júz beriw múddetlerin úyrenedi.

Tekseriw obiektine qaray, F. ulıwma hám menshikli F. ǵa bólinedi. Ol ulıwma F. tábiyat rawajlanıwın jıl máwsimleriniń bir normada almasıp turıwı menen baylanıslı haldaǵı pútin hádiyse retinde úyrenedi. Menshikli F. fitofenologiya yamasa ósimlik F. hám de zoofenologiya — haywanlar fenologiyasına bólinedi. Fitofenologiyada materiallıq hám jabayı ósimlikler, otaq hám basqalardıń máwsimlik rawajlanıwı uyreniledi. Tábiyattaǵı máwsimlik hádiyseler áyyemnen úyrenile baslaǵan. Házirgi ilimiy F. XVIII ásirde payda boldı. 1734-jılda francuz alımı R.Reomyur ǵálle eginleri hám shıbın-shirkeylerdiń máwsimlik rawajlanıwı temperaturaǵa baylanıslı ekenligin úyrene basladı. 1748-jıldan baslap Karl Linney fenologiyalıq baqlawlar alıp bardı hám 1750-jılda gúzetiw punktleriniń birinshi tarmaǵın quradı. XIX ásir ortalarına kelip, Batıs Evropadaǵı barlıq iri mámleketlerde hám Rossiyada fenologiyalıq baqlawlar alıp barılatuǵın boldı. XX ásirde fenologiyalıq baqlawlar hám izertlewler Oraylıq Evropadaǵı hámme mámleketler hám de AQSh ta, keyin barıp, basqa mámleketlerde, atap aytqanda, Ózbekstanda da keń tarqaldı.

Tábiyattaǵı máwsimlik hádiyselerdiń baslanıw múddetlerin belgilep beretuǵın faktor hám nızamlıqlardı ekologiyalıq F. úyrenedi. Bul faktorlar endogen hám ekzogen faktorlarǵa bólinedi. Ekzogen faktorlardı sırtqı ortalıq belgileydi. Ósimliklerdiń báhárgi oyanıw múddetlerin, tiykarınan, ıssılıq rejimi belgilep beredi. Haywanlarda máwsimlik hádiyselerdiń múddeti, kóbinese, olardıń azıqlanıw shárayatı menen baylanıslı. Mısalı, shıbın-shirkeyge ósh quslar báhárde shıbın-shirkeyler kóbeygen waqıtta ushıp keledi. Ádette, ósimlikler ústinde ótkeriletuǵın fenologiyalıq izertlewlerde vizual baqlaw, muǵdarlıq ólshew (Mıs, ósimlikler massasınıń ósiwi), integral (ol yamasa bul rawajlanıw fazasına kirgen ósimlikler sanı procent esabında) metodlar qollanıladı. Hár jıllıq baqlawlar nátiyjesi spektrlar formasında; arnawlı bir aymaqta ósimliklerdiń hár túrli fenofazaǵa kirisiw múddetleri keste hám grafik formada tábiyat kalendarına belgilep barıladı. Ádette, bunday baqlawlar arnawlı ajıratılǵan tájiriybe maydanshaları hám tábiyat qorıqxanalarında ótkeriledi. Baqlaw nátiyjeleri, yaǵnıy ol yamasa bul fenofazalar múddeti geografiyalıq atlaslar quramına kiretuǵın fenologiyalıq kartalarǵa túsiriledi.

Fenollar maǵlıwmatlarınan awıl xojalıǵı eginlerin egiw hám ónimdi terip alıwdıń eń qolaylı múddetlerin belgilep beriw, pal hárreleri ushın pal shireli ósimlikler hám jasıl qıyabanlar shólkemlestiriw ushın tereklerdi tańlawda, ormanlarda hám basqa orınlarda órt eń kóp qáwip tuwdıratuǵın máwsimlerdi anıqlawda paydalanıladı.

Derekler

ÓzME, Birinshi tom, Tashkent, 2000-jıl