Farhad hám Shiyrin

Farhad hám Shiyrin — Iranlıq xalıqlar ádebiyatlarında dástúriy mazmunǵa iye bolǵan hám bir neshe dóretiwshiler tárepinen qálemge alınǵan muhabbat qıssası hám dástanlardan biriniń atı.

Shiyrin hám Farhad tımsalları parsı-tájik ádebiyatında X-XI ásirlerden baslap Abulqasım Ferdawsiydiń „Shahnama“, Nizamiy Ganjaviydiń „Xusrav hám Shiyrin“, Xusrav Dehlaviydiń „Shiyrin hám Xusrav“, ózbek shayırı Qutbtıń „Xusrav hám Shiyrin“ dástanlarında eń pidáyi ashıq hám mashıqlar retinde súwretlengen. Alisher Nawayı Shıǵısta bul dástúriy muhabbat qıssanı qayta islep, onı jańadan qáliplestirgen, Farhad hám Shiyrindi dástannıń bas qaharmanları retinde súwretlegen hám oǵan „Farhad hám Shiyrin“ dep at qoyǵan.

Alisher Nawayı jigitlik dáwirinde „Tappadım“ radifi menen jazǵan ǵázzelleriniń birinde jaslıǵında ózi qayta-qayta oqıp, kewlinen orın alǵan dástanlar haqqında sóz júrgizedi, onda sonday bir báyit bar: "Kóp o'kudum Vomiq-u Farhod-u Majnun qıssasın, Óz ishimdin bul' ajabroq dostone topmadim".

Solay eken, Nawayı jaslıǵınan baslap ataqlı ashıq hám mashıqlar, sonday-aq, Farhad, Shiyrin haqqındaǵı qıssalardı kóp hám qayta-qayta oqıǵan. Usınıń menen birge, bul dástanlar waqıt ótiwi menen onıń ózligi, jeke sezimleri menen birigip ketken hám kewlinde Farhad hám Shiyrin haqqında pútkilley jańa bir dástan ideyası qáliplese baslaǵan. Bul dóretiwshilik joba bolsa 1483-1484-jıllarda ámelge asırılǵan.

Dástannıń mazmunı

Nawayınıń „Farhad hám Shiyrin“ dástanı ol jaratqan „Xamsa“ nıń 2-dástanı bolıp, ol jaǵdayda Farhad ápiwayı ashıq emes, bálkim qoqannıń balası, anıǵıraq, Xotan mámleketi patshasınıń kekselikte kórgen birden-bir perzenti bolıp, jaslıǵınan pánniń barlıq tarawlarına qızıǵıwshań, áskeriy bilimlerdi, ásirese, tas jonıw, kásibin iyelewge urınǵan. Ol Shiyrindı ákesi ǵáziynesindegi sıyqırlı aynada kórip, tez jaqsı kórip qaladı. Oǵan erisiw ushın túrli qıyınshılıqlardı basınan keshiredi. Ol Arman elinde Shiyrin ushın qazılıp atırǵan japtı pitkeriw jumıslarında ózinıń qolınan neler keletuǵının kórsetedi. Biraq basqınshı Iran húkimdarı Xusrav penen gúrestehiyle menen qolǵa alınıp, qaharmanlarsha jeńiledi. Onıń muhabbatı Shiyrin bolsa onıń óligi ústinde jan beredi.

"Farhad hám Shiyrin" atı menen jaratılǵan shıǵarmalar

15-ásirden keyin túrkiy xalıqlar ádebiyatında Farhad hám Shiyrin atları menen baylanısqan dástanlarǵa Nawayınıń sol atamadaǵı shıǵarması óziniń úlken tásirin kórsetti. Uyǵur shayırı Xirqatiydiń (17-ásir) "Muhabbatnama hám miynetkom" hám de Abduraim Nizoriydiń „Farhad hám Shiyrin“ dástanı Farhad haqqındaǵı xalıq ańız hám ráwiyatları menen bir qatarda Nawayı dástanınan ruwxlanıp jaratılǵan. 19-ásirde jasap dóretiwshilik etken ózbek shayırı Mahzunnıiń „Farhad hám Shiyrin“ dástanında da Farhad penen baylanıslı. Nawayı dóretpelerindegi tiykarǵı syujet sızıǵı saqlanǵan. Bul dástanında Mahzun Nawayı ǵázzellerinen de paydalanǵan. Ataqlı ózbek xalıq baqsısı Fazıl Joldas ulı repertuarında „Farhad hám Shiyrin“ dástanı da bolıp, mazmunına kóre ol kóp tárepten Nawayı dástanına jaqın.

1922-jılda „Farhad hám Shiyrin“ atı menen ózbek shayırı hám dramaturgi Xurshid tárepinen muzıkalıq drama, 1941-jılda ataqlı Ázerbayjan shayırı Samad Vurgun tárepinen drama shıǵarması jaratıldı. Bul dóretpelerdiń júzege keliwinde Nawayı dástanı birinshi derek bolıwı menen birge olarda ullı shayır aytqan adamgershilik, miynetkeshlik, zulımdı qaralaw ideyaları, xalıqshıl jáne de ayqın óz kórinisin taptı.

Derekler

ÓzME, Birinshi tom, Tashkent, 2000-jıl