Fantastika

Fantastika yamasa qıyal etiw (áyyemgi grek. phantastike — qıyalda súwretlew kórkem óneri) — ádebiy kórkem-óner túri. F. realizm hám naturalizm baǵdarındaǵı kórkem-óner, ádebiyatlardıń kerisinshesi. Ayırım jaǵdaylar da F. realizm menen de qosılıp ketedi. F. nıń forması mifologiyalıq túsiniklerdi, erteklerdi súwretlewde kórinedi. Insan oyda sáwlelendiriwinde hayran qalarlıq qıyalıy obrazlar hám hádiyseler, toqıma jaǵdaylar, ájayıbatlar álemi shıǵarmada haqıyqatlıqqa, turmıs haqıyqatına keri qoyıp súwretlenedi. F. nıń ádebiyat, kórkem-ónerdiń basqa túr hám janrlarınan parqı mınada, onıń súwret tarawı ámelde bar bolǵan turmıs emes, bálkim turmıs haqqındaǵı ulıwmalıq sáwlelendiriwden kelip shıǵatuǵın turmıs bolıp tabıladı. Sol sebepli hámme zat hám hádiyseler saldamlı ózgergen, bórttirilgen, tań qaldıratuǵın dárejede boladı. F. nıń maqset hám wazıypaları tek insan ármanın emes, bálkim keleshekte kútiletuǵın qáwip-qáterdiń aldın alıw, estetikalıq zawıq beriw de bolıp tabıladı. F. kóbinese xalıq awızeki dóretpelerinde ushıraydı.

Kúlkili waqıya haqqındaǵı qısqa gúrrińler hám dástanlarda F. nı oǵada bórttirilgen formada baqlaw múmkin ("Alpamıs", "Góruǵlı", "Manas" hám basqalar). Gomerdiń "Illiada" dástanı, M. Servantestiń "Dan Kixot" shıǵarması, F. Rablediń "Gargantyua yamasa Pantagryuel" kólemli shıǵarması, J. Svifttiń "Gulliverdiń sayaxatlari", A. Dantening "Iláhiy komediya" sı, M. Tvenning "Tom Soyerdiń sayaxatları", Gyoteniń "Faust", M. Bulgakovtiń "Iytjúrek" hám basqa dóretpeleri F. baǵdarınıń ájayıp úlgileri esaplanadi. K. Chukovskiydiń ertekleri, A. Kazansevtiń "Janıwshı aral", A. Grinning "Álwan jelkenler" dóretpeleri, X. K. Andersenniń ertekleri de úlkenlerge hám balalarǵa arnalıp F.janrında jazılǵan. Házirgi zaman sırt el kórkem F. sınıń wákilleri retinde Yaponiyalıq Kobo Abe, amerikalıq Ayzek Azimovti, Polshalıq Stanislav Lem hám basqalardı kórsetiw múmkin. F. tek ǵana ádebiyattı emes, bálkim filosoflardıń iri dóretiwshiligin de óz ishine aladı. F. da obrazlar kóbinese pútin mazmunda bolsa, taǵı ayırım orınlarda simvolikalıq mánisti payda etedi. Házirgi zaman ózbek ádebiyatında T. Maliktiń "Hikmat afandining ólimi", T. Hobilovtiń "Oyga safar", X. Tóxtaboyevtiń "Sariq devni minib", "Sariq devning ólimi", Hojiakbar Shayxovtıń "Rene jumboǵi" dóretpeleri F. janrında jaratılǵan.

F. kórkem ádebiyattan tısqarı folklorda, filosofiyalıq utopiyada, kino hám teatrda, súwretlew ónerinde de bórttirip sáwlelendiriledi. F. syujet qurılmaları hám simvolikalıq mánislerde ańlatılar eken, avtordıń yamasa bir dáwirdiń dúnyaǵa kóz qarası, turmıs tárizi hám ondaǵı máseleler káramatlı, hádden tıs formada súwretlenedi. XIX—XX-ásirlerde ilimiy F. rawajlandı. Ilimiy F. nıń tiykarǵı wazıypası — keleshekti boljaw bolıp, kórkem jetkiziwden ibarat. Tiykarǵı súwretlew usılı — pikir eksperimenti (tájiriybe). XX-ásirde ilimiy F. nıń gúlleniwi jámiyet rawajlanıwında pán hám texnikanıń barǵan sayın ósip barıpp atırǵanlıǵı menen baylanıslı. Shártli túrde sociallıq utopiya hám "antiutopiya" janrları, filosofiyalıq, "xojalıq", yumorlıq, "texnikalıq" janrlar parıqlanadı. Ilimiy F. ulıwma ádebiy hám ayrıqsha súwretleytuǵın qurallardan paydalanadı.

Ilimiy F. nıń tiykarın salıwshılar — F. Bekon (XVI-ásir), Berjerak, F. Gadvin (XVII-XVIII-ásirler). XIX-ásirde fransuz fantastik J. Vern dańqlı atandı. Onıń "Ájayıp sayaxatlar" topar romanlarınan "Kapitan Grant balaları", "Dúnya boylap 80 kúnlik sayaxat", "Kapitan Gatterastıń sayaxatları" keń tarqalǵan. Ingliz jazıwshısı G. Uells "Zaman mashinası", "Kózge kórinbeytuǵın adam", "Dúnyalar gúresi" romanlarında ilimiy-fantastikalıq qural menen úlken sociallıq máselelerdi ortaǵa qoyǵan. Shıǵıs xalıqları awızeki hám jazba ádebiyatında ilimiy F. teması áyyemgi zamanlardan berli salmaqlı orındı iyelep kelgen. "Mıń bir tún" toparına kirgen gúrrińlerde, ózbek fantastikalıq erteklerinde ilimiy F.ǵa tán ózgeshelikler bar. Alisher Nawayınıń "Farhad hám Shiyrin" dástanındaǵı "oynai jahannoma" haqqındaǵı epizodlar, "Saddi Iskandariy" daǵı Mallu tilsimine qarsı gúres babı ilimiy F. nıń jaqsı úlgileri bolıp tabıladı. Házirgi zaman ózbek ádebiyatında ilimiy F.ǵa tán jónelis kóbirek gúrriń hám ocherklerde kórinip atır.

Derekler

ÓzME, Birinshi tom, Tashkent, 2000-jıl