Salvador

Bul terminniń basqa mánileri de bar. Qarańız: Salvador (mánileri)

Salvador (Salvador), El Salvador Respublikası (ispansha República de El Salvador) — Oraylıq Amerikada, Tınısh okeanı jaǵasında jaylasqan mámleket. Maydanı 21,4 mıń km². Xalqı 6,9 mln. adam (2009). Paytaxtı — San Salvador qalası. Basqarıw tárepten 14 departament (departamento) ke bólingen.

Mámleketlik basqarıw principi

Salvador — respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1983-jıl dekabrde qabıl etilgen, oǵan 1991-jıl ózgerisler kirgizilgen. Mámleket baslıǵı — prezident, ol ulıwma tuwrı dawıs beriw jolı menen 5 jıl múddetke saylanadı hám náwbettegi múddetke qayta saylanıw huqıqına iye emes. Nızam shıǵarıwshı organı — Nızam shıǵarıwshı jıynalıs (bir palatalı parlament). Atqarıwshı hákimiyattı prezident hám ol tayınlaytuǵın ministrler ámelge asıradı.

Tábiyatı

Salvador tawlı mámleket, onıń úlken bólimin 600-700 m biyikliktegi vulkan tawları iyeleydi (eń biyik noqatı SantaAna vulkanı, 2381 m). Qublasında Tınısh okeanı jaǵası boylap 10-30 km keńisliktegi oypatlıq sozılǵan. Tez-tez jer silkiniw bolıp turadı. Altın, gúmis, ruwx, qorǵasın, mıs hám temir rudası, hák tas, gips, altınkúkirt, duz kánleri bar. Íqlımı tropikalıq, passatlı. Ortasha aylıq temperatura San Salvador qalasında 21-22 °C. Jıllıq jawın 1500-1800 mm, arqada 2500 mm, tektonikalıq batıqlıqta 600-700 mm. Qısqa, tasqınlı dárya, vulkanlı kól kóp. Tiykarǵı dáryası — Lempa. Tiykarınan, qońır-qızıl ferralitlesken topıraqlar tarqalǵan. Tábiyiy tropikalıq ósimlikleri derlik joq etip jiberilgen, tawlarda qaraǵay hám emen ormanları saqlanǵan, ekilemshi savanna maydanları bar. Qus, jer bawırlawshılar hám shıbın-shirkeyler kóp. Montekristo, El Imposible milliy baǵları bar.

Xalqı

Xalqı, tiykarınan, salvadorlıqlar; olardıń kóbisi ispan-indeyc metisleri. Rásmiy tili — ispan tili. Dinge sıyınıwshıları, tiykarınan, katolikler. Xalıqtıń 55% i qalalarda jasaydı. Iri qalaları — San Salvador, Santa-Ana, San-Migel.

Tariyxı

VII ásirge shekem Salvador aymaǵında indeyclerdiń mayya, naxua qáwimleri jasaǵan. XVI ásirde mámleket batısı hám orayın indeyclerdiń pipil, shıǵısın bolsa lenka qáwimleri iyelegen. 1524-jıldan 1821-jılǵa shekem Ispaniya koloniyası. 1560-jıldan Gvatemala general kapitanlıǵı quramında bolǵan. Amerikadaǵı ispan koloniyalarınıń 1810-26-jıllardaǵı ǵárezsizlik ushın urısı dawamında 1821-jıl ǵárezsizlikke eristi. 1823-39-jıllarda Oraylıq Amerika Qurama provinciyaları quramında, 1841-jıldan ǵárezsiz mámleket. Mámlekette ótkerilgen reformalar nátiyjesinde ekonomika rawajlanıp, XIX ásir aqırı — XX ásir baslarında sanaat kárxanaları júzege kele basladı. Birinshi jáhán urısı qarsańında dáslepki jumısshı shólkemleri, kásiplik awqamları payda boldı. 1931-jıl mámlekette mámleket awdarıspaǵı bolıp, terrorshı diktatura ornatıldı hám ol 1932-jıl A. Farabundo Marti basshılıǵındaǵı kóterilisti bastırdı. Salvador Ekinshi jáhán urısı waqtında 1941-jıldan fashizmge qarsı koaliciyaǵa qosıldı. 1944-jılǵı jalpı is taslaw nátiyjesinde diktatura awdarıp taslandı. 1969-jıl Salvador húkimran dóńgelekleri Gondurasqa qarsı urıs basladı. 5 kún dawam etken urıs mámleket ekonomikasına ziyan jetkizdi. Bir neshe jıl dawamında Salvadorda siyasiy biyqararlıq húkim súrdi, 1979-jıl hákimiyattı qolǵa alǵan áskeriy xunta xalıqtı qırǵın etiw siyasatın ótkerdi. 3 jıl dawamında 40 mıńnan kóp adam óltirildi, 100 mıńnan aslam adam watannan shıǵıp ketedi. 1980-jıl Farabundo Marti atındaǵı milliy azatlıq frontı dúzildi. 1980-92-jıllarda xuntaǵa qarsı puqaralar urısında 75 mıńǵa jaqın adam qurban boldı, 1 millionǵa jaqın adam qashqınǵa aylandı. Aqır-aqıbette, 1991-jıl yanvarda kelisim shártnaması dúzilip, demokratiyalıq rawajlanıw jolına ótildi. 1994-jıl ulıwma saylaw ótkerildi, ol jaǵdayda barlıq siyasiy partiyalar qatnastı. Salvador — 1945-jıldan BMSh aǵzası. Milliy bayramı — 15-Sentyabr — Ǵárezsizlik kúni (1821).

Siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları

Milletshil respublikashılar awqamı, 1981-jıl dúzilgen; Milliy jaraw partiyası, 1961-jıl dúzilgen; Salvador xalıq partiyası, 1966-jıl tiykar salınǵan; Farabundo Marti atındaǵı milliy azatlıq frontı, Siyasiy partiya retinde 1992-jıl dizimge alınǵan; Xristian-demokratiyalıq partiya, 1960-jıl dúzilgen. Kásiplik awqamları ulıwma konfederaciyası, 1958-jıl dúzilgen; Ulıwma miynet konfederaciyası, 1983-jıl dúzilgen; Salvador unitar kásiplik awqam federaciyası, 1965-jıl tiykar salınǵan.

Xojalıǵı

Salvador — agrar mámleket. Jalpı ishki ónimde awıl xojalıǵı úlesi 15%, sanaattıń úlesi 24%, xizmet kórsetiw tarawı 61%. Xalıqtıń kópshiligi awıl xojalıǵında bánt. Iri tovar xojalıqları menen bir qatarda mayda dıyqan xojalıqları da bar. Dıyqanlardıń kóbisi jersiz. Awıl xojalıǵına jaramlı jerlerdiń 50% inde dıyqanshılıq etiledi. Tiykarǵı eksport eginleri: kofe (dúnyada 6-orın), paxta, qumshekerqamıs; azıq-awqat eginlerinen mákke, aq júweri, lobıya, salı, palız eginleri, miyweler; texnika eginlerinen xeniken, kunjut, indigo, temeki jetilistiriledi. Shárwashılıǵı hálsiz. Qaramal, shoshqa baǵıladı, balıq awlanadı. Ormanlarda aǵash tayarlanadı, balzam alınadı.

Sanaatı

Sanaatı tómen rawajlanǵan. Az muǵdarda altın hám gúmis, qorǵasın, ruwx hám mıs káni, hák tas, gips qazıp alınadı. Islep shıǵarıw sanaatı kofe, qantsheker, salı aqlaw, un, may, vino, toqımashılıq, ayaq kiyim, aǵashsazlıq, ayna kárxanalarınan ibarat. Neft aydaw, metallurgiya, mashinasazlıq (avto jıynaw), ximiya, cement, sellyuloza zavodlarınıń ayırımları shetten keltirilgen shiyki ónim hám shala tayın ónimler tiykarında isleydi. Ximiya, farmacevtika, neftti qayta islew, aǵashsazlıq, metallurgiya sanaatı rawajlanıp atır. Xalıq ónermentshiligi (qolda qalpaq, sebet toqıw hám basqalar) rawajlanǵan. Jılına ortasha 3,3 mlrd. kVt saat elektr energiyası, tiykarınan, GES larda payda etildi. Temirjol uzınlıǵı — 562 km, avtomobil jolları — 12,3 mıń km. Panamerika úlken jolı Salvador arqalı ótedi. Tiykarǵı teńiz portları: Akaxutla, LaUnon, LaLibertad. San Salvador qasında Ilaponǵa xalıq aralıq aeroportı bar. Salvador shetke kofe, qant shiyki ónimi, paxta, ximiyalıq ónimlerin shıǵaradı, shetten mashina-úskeneler, keń tutınıw buyımları, janılǵı hám maylaw materialların aladı. AQSh, Oraylıq Amerika mámleketleri, GFR, Yaponiya menen sawda etedi. Pul birligi — Salvador koloni.

Medicinalıq xızmeti, bilimlendiriwi hám ilimiy bilimlendiriw mákemeleri

Emlewxanalardıń kóbi mámleket qarawında. Shıpakerler El Salvador universitetiniń medicina fakultetinde tayarlanadı. Ulıwma tálim mektepleri 11 jıllıq bolıp, ol 9 jıllıq baslanǵısh hám 2 jıllıq orta mektepten ibarat. Orta mektep oqıwshılarınıń yarımı menshikli oqıw orınlarında tálim aladı. Baslanǵısh mektep oqıtıwshıların normal mektepler, orta mektep oqıtıwshıların oqıtıwshılar tayarlaw kolledjleri jáne universitetlerdiń pedagogika bólimleri tayarlaydı. Industrial hám awıl xojalıǵı bilim orınları óner texnika tálimin beredi. San Salvadorda 3 universitet, 4 kolledj hám basqa da joqarı oqıw orınları bar. Ilimiy mákemeleri: Salvador Pánler akademiyası, Salvador tariyxı akademiyası (1925), yadro energiyası komissiyası, geotexnika izertlewleri orayı hám basqalar. Milliy kitapxana (1870), Milliy muzey (1883), haywanat baǵı hám botanika baǵı bar.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Tiykarǵı gazeta hám jurnalları: "Venseremos" ("Jeńis biziki", kúndelik gazeta, 1981-jıldan), "Diario de oy" ("Búgingi gazeta", kúndelik gazeta, 1936-jıldan), "Unidad obrera" ("Jumısshılar birligi", gazetası), "Diario ofisial" ("Rásmiy gazeta", kúndelik gazeta, 1875-jıldan), "Kultura" ("Mádeniyat", hár sherekte shıǵatuǵın jurnal), "Militante" ("Aktiv", háptenama). Milliy informaciya agentligi joq. Salvador radiostanciyaları awqamına 1965-jılda tiykar salınǵan. 64 kommerciya radiostanciyası bar, telekórsetiwler 1956-jıldan baslanǵan, kommerciya tiykarında isleydi.

Ádebiyatı

Mayyakiche indeyclerdiń áyyemgi jazıwları ele úyrenilmegen. Salvador ǵárezsizlikke eriskennen keyin ispan tilinde milliy ádebiyat jaratıldı. XIX ásir ortalarında romantikalıq poeziya rawajlana basladı (M. Alvares Kastro, E. Oyos, I. Ruis Arauxo, milliy gimn avtorı X. X. Kanyas). Keyinirek modernizm baǵdarındaǵı shayırlar R. Dario hám F. Gavidia qosıqları ataqlı boldı. XX ásir baslarında jaratılǵan prozalıq dóretpelerinde xojalıq turmıs sáwlelendirildi (E. Alvarado, A. Ambroji hám basqalar), bul dáwir poeziyası formalıq hám dekadentlik jolına kirip ketti. S. Salasar Arrueniń gúrriń hám romanlarında xalıq hám áwele indeycler turmısı shın súwretlendi. Ekinshi jáhán urısınan keyin M. A. Espinonıń "Adamlar hám ólim", K. A. Kastronıń "Haqıyqıy ertekler", F. Machon Vilanovanıń "Qızıl tolqın" romanları salmaqlı dóretpeler bolıp tabıladı. R. Dalton Garsia, R. Armixo, M. de Selva hám basqalardıń poeziyası social temanı rawajlandırdı.

Arxitektura hám kórkem óneri

Arxitektorlıǵı hám kórkem óneri áyyemnen Meksika, Gvatemala, Gonduras, Nikaragua hám KostaRika mádeniyatı menen ortaq. Koloniya dáwirinde bir qabatlı úyler, aǵash naǵıs oymashılıǵı menen bezetilgen awlaq shirkewler qurıldı. 1940-jıllar aqırında Salvador qalalarında zamanagóy imaratlar (bank, mıymanxana, keńseler) júzege kele basladı (arxitektorlar A. Sol, Ye de Sola hám basqalar). Súwretlew kórkem óneri XX ásirden Evropa hám Meksika kórkem óneri tásirinde rawajlana basladı. S. Salarrue, X. Mexia Vides, N. Kankura, R. Eles Reyes, X. Dias, K. A. Kanyas sıyaqlı súwretshiler, V. Estrada, N. Noches Avendano, X. Agilar Gusman sıyaqlı músinshiler ataqlı. Xalıq kórkem óneri túrlerinen keramika, tasbaqa kesesi hám paqaldan bezew buyımları, ıdıslar soǵıw rawajlanǵan. Ǵalabalıq kórkem óner túrlerinen bayles yamasa sereytes qosıq hám oyınlar rawajlanǵan. Xalıq muzıka ásbapları — gitara, marimba (ksilofonnıń bir túri), fleyta, udarlı ásbaplardan uyeuyetl, testonaaustle hám basqalar. 1980-jılda súwretke alınǵan "Salvador — xalıq jeńis qazanadı! "Hújjetli filmi milliy kino kórkem óneri júzege kelgeninen dárek berdi.