Botsvana

Botsvana, (Botswana), Botsvana Respublikası (inglisshe: Republic of Botswana) - Qubla Afrikadaǵı mámleket. Maydanı 600,4 mıń km2. Xalqı 2 098 018 adam (2012). Paytaxtı - Gaborone qalası. Basqarıw tárepten 10 wálayatqa bólinedi. Mámleket aymaǵınıń 17% qorıqxana hám milliy baǵlardan ibarat. Hár jılı 300 mıńǵa jaqın turist kelip ketedi. Pul birligi - pula.

Mámleketlik basqarıw principi

Botsvana - respublika. Ullı Britaniya basshılıǵındaǵı Óz ara doslıq aǵzası. 1966 -jıl 30-sentyabrde qabıl etilgen hám keyinirek ózgerisler kirgizilgen konstituciyaǵa ámel etiledi. Mámleket hám húkimet baslıǵı - prezident. Nızam shıǵarıwshı joqarı húkimet organı - Milliy assambleya (parlament). Milliy assambleya spiker hám 45 deputattan ibarat. 40 deputattı xalıq ulıwma saylaw jolı menen saylaydı, 4 deputattı respublika prezidenti tayınlaydı, bas prokuror lawazımına kóre parlament aǵzası esaplanadı. Atqarıwshı húkimet prezident, Vitse-prezident hám húkimet tárepinen ámelge asırıladı. 15 aǵzadan ibarat máslahát organı - qáwim basshıları palatası da bar.

Tábiyatı

Botsvana Kalahari tuyıq batıǵı jáne onıń átirapındaǵı platolardı iyelegen. Jer júzi tegislik, shıǵısı biraz pás-bálent. Ortasha biyik noqatı - 800-1000 m, batısta 1200 m ge shekem baradı. Kembriyǵa shekem payda bolǵan jınıslardan quralǵan mákán ústinde joqarı por hám kaynozoy jatqızıqları jatadı. Kómir, asbest, marganes, misnikel káni, almaz, duz sıyaqlı qazılma baylıqları bar. Íqlımı qurǵaq subtropikalıq, arqada tropikalıq ıqlım. Ortasha temperatura yanvarda 21-27C°, iyulda 16C°. Jılına 250-600 mm jawın jawadı. Limpopo dáryası aǵısları ótetuǵın qızıl-qońır topıraqlı jerlerde savanna ósimlikleri ósedi. Arıslan, qaplan, shaǵal, sırtlan, zebra, dikobrazn, kesirtke, jılan sıyaqlı túrli-túrli jániwarlar bar. Milliy baǵları: Imsbok, Chobe, Nskay-Pan.

Xalqı

Xalqı, tiykarınan, bantu tilleri toparına kiretuǵın tavanalar bolıp tabıladı (jámi xalıqtıń 75%). Arqa-shıǵıs hám shól aymaqlarda bushmenlar jasaydı. Bir neshe mıń evropalıqlar bar. Xalıqtıń 62% xristianlar; 32% dástúriy dinlerge sıyınadı. Xalıqtıń 24,1% qalalarda jasaydı. Rásmiy tili - inglis hám setsvana yamasa tsvana tilleri. Iri qalaları: Gaborone, Frensistaun, Lobatsi.

Tariyxı

Botsvananıń XIX ásirge shekem bolǵan tariyxı az úyrenilgen. Jartaslarda saqlanıp qalǵan súwretlerden málim bolıwınsha, Botsvananıń túpkilikli xalqı bushmenlar (sanlar) kóshpeli bolıp jasaǵan, ańshılıq hám jabayı terek miywelerin jıynaw menen shuǵıllanǵan. Shama menen eramızǵa shekemgi VIII ásirde rawajlanıwdıń joqarı tekshesindegi bantular bushmenlardı Kalahari shóli ishkerisine jıljıtıp taslaǵan. Botsvananıń házir tiykarǵı xalqı tsvanalar aldın házirgi Transvaalda jasaǵan. Arqadan bastırıp kelgen xalıqlar qısımında olar XVII ásir aqırı - XVIII ásir baslarında Botsvanaǵa kelip qalǵan. XIX ásir baslarında olar bir neshe ǵárezsiz qáwim awqamlarına birlesti. Qubla zulular menen bolǵan urıslar Botsvananı tonadı. 1820-jıl Botsvanada evropalıqlardıń birinshi xristian missiyası ashıldı. Keyinirek inglis kolonizatorları Qubla Afrikanı qolǵa kirgiziwde Botsvanadan áskeriy-strategiyalıq baza retinde paydalandı. Angliya 1885-jıl házirgi Botsvananı Bechuanalend atı menen óz protektoratı dep járiyaladı. Tiykarınan ol koloniyaǵa aylandırılǵan edi. Botsvana xalqı koloniya zulımına qarsı úzliksiz gúresip keldi. Bul gúres XX ásirdiń 1930-jıllarında háwij alıp ketti Ekinshi jáhán urısında inglislerdiń Jaqın Shıǵıs hám Evropadaǵı áskeriy operaciyalarında 10 mıń tsvana qatnastı. Urıstan keyin Afrikada baslanǵan milliy azatlıq háreketi protektorattaǵı azatlıq háreketine úlken tásir etti. Angliya Botsvanaǵa ózin-ózi basqarıw huqıqın beriwge májbúr boldı. 1966-jıl 30-sentyabrde Bechuanalend Botsvana atı menen ǵárezsiz mámleket dep daǵaza etildi. Botsvana Afrika mámleketiniń qubla bóleginde ǵárezsizlik bayraǵın kótergen birinshi mámleket boldı. 1966-jıl oktyabrden BMSh aǵzası. Milliy bayramı: 30-sentyabr - Ǵárezsizlik daǵaza etilgen kún (1966).

Siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları

Botsvana demokratiyalıq partiyası, húkimran partiya, 1962-jılda tiykar salınǵan; Liberal partiya, 1983-jıl dúzilgen; Botsvana xalıq partiyası, 1960-jılda tiykar salınǵan; Botsvana milliy frontı, 1965-jılda dúzilgen; Botsvana ǵárezsizligi partiyası, 1962-jılda tiykar salınǵan; Botsvana kongressi partiyası, 1998-jılda dúzilgen. Botsvana kásiplik awqamları federaciyası, 1976-jılda dúzilgen.

Xojalıǵı

Botsvana - kán sanaatı rawajlanıp atırǵan agrar mámleket. Awıl xojalıǵı ekonomikanıń negizin quraydı. Onda xalıqtıń 75% bánt. Shárwashılıq - xojalıqtıń eń áhmiyetli tarmaǵı. Qaramal, eshki, qoy, at, eshek hám ǵashır baǵıladı. Júweri, tarı, mákke, biyday, sobıqlılar hám basqalar egiledi. Mámlekettegi evropalıq fermer xojalıqlarında jer ǵoza, temeki, kartoshka, ayǵabaǵar, citrus miyweler, paxta da jetistiriledi.

Sanaatı

Sanaatı mámleket ǵárezsizlikke eriskennen keyin rawajlana basladı. Mıs, nikel, marganes, asbest, almaz (1995-jıl 18,5 mln. kirat), kómir qazıp alıw jolǵa qoyıldı. Lobatside mal soyıw hám konserva tayarlaw fabrikası bar. Súyek unı, may, sabın hám pivo islep shıǵaratuǵın kishi kárxanalar bar. Bir jılda 929 mln. kilovatt/saat elektr energiyası islep shıǵarıladı.

Transportı

Botsvanada temirjol uzınlıǵı 900 km, avtomobil jolları uzınlıǵı 15 mıń km ge jaqın (onıń 4,5 mıń km qattı qatlamlı). Tiykarǵı aeroportı - Gaborone qalasında. Botsvana shetke marganes rudası, almaz, mıs, nikel, shárwashılıq ónimlerin shıǵaradı. Shetten mexanizmler hám ásbap-úskeneler, dán, un, toqımashılıq ónimleri, tayın kiyimler, keń tutınıw buyımları, awıl xojalıǵı ásbapları, neft ónimleri hám basqalar keltiredi.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Botsvanada shıǵatuǵın tiykarǵı gazeta hám jurnallar: „Botsvana gardian“ („Botsvana qorıqshısı“, inglis tilindegi háptelik menshikli gazeta, 1982-jıldan), „Botsvana deyli nyus“ („Sol kúnniń jańalıqları“, setsvana hám inglis tillerindegi kúndelik húkimet gazeta, 1964-jıldan), „Riporter“ („Xabarshı“, inglis tilindegi háptelik gazeta, 1984-jıldan), „Terisano“ („Máslahát“, inglis hám setsvana tilinde shıǵatuǵın aylıq gazeta), „Kutlvano“ („Awızbirshilik“, setsvana hám inglis tilinde shıǵatuǵın aylıq jurnal). Botsvana baspasóz agentligi (BOPA), húkimet informaciya agentligi esaplanadı; 1981-jılda tiykar salınǵan. Botsvana radiosı 1965-jılda dúzilgen. Botsvana telekórsetiwi awqamı bar.

Xalıq bilimlendiriwi hám ilimiy mákemeleri

1970-jıllardıń baslarında baslanǵısh mektepte oqıw haqı 2 ese qısqartırıldı; 1976-jıl setsvana yamasa tsvana tilin úyreniw, 1980-jıldan balalar ushın 6 jastan biypul májburiy baslanǵısh tálim engizildi. Baslanǵısh mektepler - 7 jıllıq; orta mektepler - 5 jıllıq, pullı. Mámleket mektepleri menen bir qatarda menshikli mektepler de bar. Baslanǵısh hám tolıq orta mektepler negizinde óner-texnika tálimi ámelge asırıladı. Baslanǵısh mektep oqıtıwshıları pedagogika bilim orınlarında tayarlanadı. 1982-jıl Gaboroneda Botsvana mámleket universiteti dúzilgen (3 mıńǵa jaqın student tálim aladı). Bunnan tısqarı Botsvana awıl xojalıq kolledji (1967), universitet janındaǵı Rawajlanıw hám mádeniy izertlewler milliy institutı da bar. Gaboroneda Botsvana kitapxanası (1968) hám Milliy arxiv (1967), milliy muzey hám kórkem galereya (1968), Mochudida etnografıya muzeyi (1976) isleydi.

Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri

Mámleket arqa-shıǵısındaǵı Ramokgveban qaldıqlarınıń qaldıqları tiykarında etilgen shamalarǵa kóre, Botsvana xalqı áyyemde biyikligi 4,5 m ge jaqın diywallı sozılǵan dóńgelek tas úyler qurǵan, tóbesin „balıq súyegi“ qatlamındaǵı qıyıq jıyek penen bezegen, janına kesik konus formasında 9 m ge shekem biyikliktegi minar tiklegen. Jergilikli xalıq suw dárekleri átirapındaǵı mákan-jaylarda jasaydı. Qazıq diywal menen oralǵan qorǵanda 5-6 ılashıq arnawlı bir tártip-qaǵıydasız erkin jaylastırıladı. Kópshiligi sırtınan tirgekler menen bekkemlengen konus formasındaǵı ılashıqlardan ibarat.

Toqıma diywallar ılay menen sıbalıp, aqlap qoyıladı. Ádette ılashıqtıń áynegi bolmaydı, polı jer. Hár waqıtta tas yamasa gerbishten qurılǵan, áynekli hám ılaydan jasalıp qurǵatılǵan qurılıs materialı pechli tórtmuyush úyler ushıraydı. Gaboroneda temir-beton konstrukciyalardan jámiyetlik hám sawda -sanaat ımaratları qurılıp atır. Aǵash naǵıs oyıwshılıǵı rawajlanǵan. Moyınshaq, mıs sım hám temirden hayallar taǵınshaq buyımları islenedi. Qus hám haywanlar súwretlengen ılaydan islengen ıdıslar ushıraydı. Topannan toqılǵan qapshıqlarǵa reńli naǵıslar salınadı, haywan terisinen gilemsheler islenedi.

Muzıkası

Botsvana muzıkalıq mádeniyatı mámlekette jasawshı xalıqlardıń hár qıylı muzıkalıq dástúrlerin óz ishine aladı. Saz ásbapları da hár qıylı. Botsvanada kvadi yamasa losib dep atalatuǵın tar, sekokvane dep atalatuǵın sırnay tárizli ásbap, segankuru dep atalatuǵın nay, ditlak dep atalatuǵın fleyta keń tarqalǵan. Jániwarlardıń shaqlarınan da muzıka ásbabı retinde paydalanıladı. Botsvanada qosıq menen ayaq oyındı bir-birinen ajıratıp bolmaydı. Túrli dástúr hám úrp-ádet qosıqları álbette oyın menen birge atqarıladı. Keyingi waqıtta zamanagóy muzıkalıq formalar da rawajlana basladı. Muzıka kadrların Gaboronedaǵı universitet kolledji tayarlaydı. Botsvana milliy muzeyinde muzıka ásbaplarınıń bay kompleksi toplanǵan.