Qazaqlar: Ózgerisler arasındaǵı ayırmashılıq

'''Qazaq xalqı (etnosı)''' - XV-XVI a'sirlerde ha'zirgi jasap atırg'an ken'isliktegi dalan'lıq ha'm qumlıqta qa'liplesken. Bul xalıq uzaq waqıttın' o'tiwi menen o'z-ara jerleslik, xojalıq ha'm ma'deniy birligi bar ha'r tu'rli urıw ha'm qa'wimler birikpesinen qa'liplesken. Olardın' a'yyemgi zamanlardan berli tiykarg'ı xojalıg'ı mal sharwashılıq, al ja'rdemshi xojalıq retinde diyxanshılıq, an'shılıq, balıqshılıq penen shug'ıllang'an. Ja'miyetlik du'zimi urıw ha'm qa'wimlerge birikken, neke ekzogamiya (o'z urıwınan neke qadag'an) ta'rtibinde bolg'an.

Bunday ma'nidegi ga'pler qaraqalpaq, bashkir [[Shejire|shejirelerindeshejire]]lerinde de gezlesedi. Ha'zirgi 10 mln xalqı bar qazaq xalqı, basqa xalıqlarday-aq uzaq waqıttın' o'tiwi menen, o'z-ara jerleslik, xojalıq ha'm ma'deniy birligi bar ha'r tu'rli etnikalıq toparlardan qa'liplesken. Tiykarg'ı xojalıg'ı mal-sharwashılıq, ja'rdemshi xojalıq retinde diyxanshılıq, an'shılıq, balıqshılıq bolg'an. XVIII a'sirde qazaqlar Rossiya quramına o'te baslag'an, bul da'wirde de olardın' ja'miyetlik du'ziminde urıw, qa'wimge bo'liniwshilik dawam etti. Biraq qazaq xalqının' ko'plegen urıw, qa'wim birikpelerine bo'liniwine qaramastan olardın' arasında barlıg'ı bir xalıq (etnos) ekenligi haqqındag'ı tu'sinik, maqtanısh ku'shli boldı. Qazaq xalqı XX a'sir basına shekem 3 iri qa'wimler birikpeleri ju'zge bo'linedi: Ullı Ju'z, Orta Ju'z, Kishi Ju'z. Olardın' ha'r biri tag'ı bir neshe qa'wim urıw birikpelerine bo'lingen. Olardın' o'z-ara etnikalıq birlik jerlesligi haqqında shejireleri, tamg'aları, uranları bolg'an. Ullı Ju'z Jetisuw, İl, Talas daryalarının' jag'alarında Sırdaryanın' Orta ha'm Joqarg'ı jag'alarında jasag'an. Bular 1848-jılı Rossiya quramına o'tti. Bul jerlerde b.e.sh. birinshi mın'ınshı jıllardın' basında jergilikli a'yyemgi qa'wimler tiykarında qazaqtın' Ullı Ju'zinin' negizleri qa'liplesken. Ullı Ju'z Jalair, oshaktı, dulat, alban, qan'lı h.t.b. urıwlarg'a bo'lingen. Sonday-aq, Ullı Ju'zler menen birge, o'z aldına jasag'an katagan, bestamg'alı degen urıwlar jasag'an. Jalair, katagan, qan'lı h.t.b. urıwlar qaraqalpaqlarda, Nuratada jasawshı tu'rkmenler, bashkir, qırg'ızlarda bar. Jalair urıwının' adamları XIV-XV a'sirlerde Timur ha'm Timuridler qarawında bolg'an. Orta Ju'z qıpshaq, argın, nayman, kerey, qon'ıratQońırat h.t.b. etnikalıq bo'leklerge bo'lingen. Qıpshaq, nayman, qon'ıratQońırat, jalair, qan'lı urıwları qazaqlarg'a XIV-XV a'sirlerde Altın Orda da'wirlerinde qosılg'an. Bular Oraylıq Qazaqstanda, Sırdarya jag'alarında Qarataw ha'm Moyın qumda h.t.b. jerlerde jasag'an. Qazaqlardın' Orta Ju'zindegi qon'ıratQońırat, nayman, qıpshaq urıw birikpeleri qırg'ızlarda, o'zbeklerde, qaraqalpaqlarda, bashkirlerde, altaylılarda bar. Kishi Ju'z Batıs Qazaqstanda ornalasqan. Onın' quramında iri 3 urıw birikpeleri Jeti urıw (tabın, tama, kerderi, kereyit, jag'albaylı, telew h.t.b.), A'lim ulı (sho'mekey, kete, to'rtqara, qarasaqal h.t.b.) ha'm Bay ulı (aday, tana, baybaqtı, berish, sherkesh, nayman h.t.b.). Kishi Ju'z quramındag'ı kerderi, kereytler, telew (teli), nayman urıwları elede qaraqalpaqlar arasında o'mir su'rmekte. Kerderlerdin' qa'wim birikpeleri ha'm olardın' qonıslıqları a'yyemgi da'wirlerde Kidaritler dep atalıp, olardın' ko'pshiligi Amudaryanın' shep alabında jasag'an, son'lıqtan olardın' jasag'an jerlerindegi kanal, qala kerder kanalı (Quwanısh jarma), kerder qalası (Chimbay, Xawan qalaları) dep atalg'an. Bulardın' ha'kimlik, ekonomikalıq, ma'deniy orayları, oqıw orınları bolg'an. Kerderler ha'r tu'rli qa'wimler birikpesi degen menen o'z-ara tu'sinikli tili bolg'an, o'nermentshiligi rawajlang'an. Jerleslik, xojalıq, ma'deniy til birligi jag'ınan ha'r tu'rli qa'wimler birikpesinen etnogenez etnoslardın' qa'liplesiwi tariyxta belgili derekler tiykarı bolıp turg'an. Jawgershilik, suw apatshılıg'ı h.t.b. sebepler menen urıw bolmasa qa'wim birikpeleri bo'linip, o'zleri jasap atırg'an jerden ekinshi bir qa'wimler birikpesine barıp aralasadı. Uzaq da'wir o'zlerinin' til, ma'deniyat, xojalıq o'zgesheligin saqlaydı. Bir ha'kimlikte, jerleslikte qa'wimlerge on'ısıp ketedi. Tek g'ana etnonimin saqlap qaladı. Ol etnonim bo'leklerinin' basqa urıw, qa'wim birikpelerine aralasıp, olarda o'z etnonimin belgili da'wirlerge shekem saqlaydı. Usılayınsha bir urıw qa'wimler birikpelerinen qa'liplesken etnoslarda uqsas etnonimler payda boladı. Mısalı, Qon'ıratQońırat, qıpshaq, nayman, teli, jalay etnonimleri bashkir, qazaq, qırg'ız, o'zbek, qaraqalpaq, tu'rkmen etnonimlerinde gezlesedi. Sebebi bul etnoslardın' barlıg'ıda o'z-ara jerles, xojalıq ha'm ma'deniy baylanıstag'ı a'yyemgi ha'm orta a'sirlerdegi iran ha'm tu'rk ja'ne basqa tillerdegi etnonimlerden qa'liplesken. Dunyada bir urıw bolmasa bir qa'wimler birikpesinen qa'liplesken xalıq joq. Barlıq xalıqlar ha'r tu'rli qa'wim ha'm urıw birikpelerinen qa'liplesken.