Ótesh batır

Qaraqalpaq Batırı, Ótesh Dáwletnazar Ulı, Ruwı Qazayaqlı'Juwan tekst', 1861-jılı házirgi Qanlıkól rayonına tıyısli eski Dóńgelekkól boyi boyınsha jaǵalap Qabasan awılda gedey qaraqalpaq shopannıń shańaraǵında Tuwıladı. Yawmıt-Túrkmenler Sol dáwirde Qońırat, Shomanay, Qanlıkól rayonlarında jasawshı xalıqtıń malların tonap, qızların urlap qaraqshılıq etetuǵın bolǵan. Ótesh Batır bolsa Qaraqshı-Túrkmenlerge qarsı Sawashlar ornatıp barǵan. Sóytip jaqın awıllardandan 40 qaraqalpaqlardı túrkmenlerdiń qaraqshılıǵına qarsı jıynaǵan.Elden Urlaǵan qızlardı qaytarǵan.Ótesh Batır bar waqtında Túrkmenler Óteshtiń awılına barıwdan qorıqqan

Jaslıǵı

Jaslıǵınan baslap márt boladı onıń ákesi Góne-Úrgenishtegi Sharshara degen bay túrkmenniń malların baǵıp júrip kún kóretin edi. Bir kúni 7 Yawmıt-túrkmenler kelip baydıń toba malın Tonap ketedi.Sonnan soń jas Ótesh, tonalǵan mallardıń iyesi bay túrkmenniń aldına barıp

  -astıma at qolıma jaraq ber 

deydi, mallardı qayta alıp kelemen deydi,sonda bay túrkmen

  -olar meniń dushpanlarım edi 

sen barmayaqqoy deydi,bıraq Ótesh sonda da barayın degennen soń Óteshke astına at qolına qural-jaraq beredi.Ótesh kóp waqıt ótpey túrkmenlerge jetip alıp 7 túrkmennen 3 túrkmendi óltiredi hám mallardı Sharsharaǵa alıp keledi.

Jolbarıs penen Gúres hám Biy boliwı

Bir kúnleri Ótesh Batır 2-3 adam menen sóylesip otırsa qoradaǵı qoylardı jolbarıs paylap turıptı dep birew kelip aytadı, Bunı esitken Ótesh qasındaǵı adamlar menen barıp birge jolbatıstı óltiredi, álbette bul jerde Óteshtiń batırlıǵı bolmaǵanda eshkim jolbarıstıń qasına barmas edi. Jolbarıstıń terisin tulıplap keb islep onı Xiywa Xanına alıp barıp beredi.Xiywa xanı Ótesh Batırdı hám odaǵı Jolbarıstıń terisinen islengen kebti kórgennen soń bıraz shoshıp ornınan turǵanın bilmey qaladı.keyin onı xan sarayında jaqsılap kútip aladı, qaytarda zer túymeli shapan jawıp, beline aq pıshaq qıstırıp Jańa qala eline biy etip tayınlaydı. Jańa qala eli sol Ótesh Batır jasap atırǵan jer(Házirgi Qanlıkól Rayonı)

Ájeli

Túrkmen qaraqshılarınan awıllardı qorǵaw ushın Óteshtiń átirapında 40 sol awıllatdan shıqqan adam júretin eken. Hárdayımǵı kúnlerden birewinde Túrkmenler tárepte Ótesh Batır 40 jawınger menen awılda joq degen xabar payda boldı.Sol xabarǵa tayanıp Túrkmenler awıldı tonayjaq boldı. Túrkmenler Tárepte bolsa qaraqalpaq awılların tonawǵa jolǵa shıǵajaq edi. Tonawǵa baratırǵan Túrkmen-Yawmıtlar ele óz jerlerinen shıqpay turıp, ákesi menen atızda jumıs islep atırǵan 14 jaslı Ǵaytaq atlı balanı kóredi.Yawmıtlardıń basshısı Balanıń Ákesine aytadı:

   -Balańdı qasımızǵa qos, jas demeymiz oǵanda tonaǵan zatlardan payın beremiz

dedi. Oǵan balanıń ákesi:

   -Balam ele jas, onıń ústine mıltıq atıp ta bilmeydi deydi.

Yawmıtlardıń basshısı:

    -Sawashqa qospaymız artta atlardı qorıqlawǵa qoyamızdeydi

Sóytip Ǵaytaq Yawmıtlar menen birge ketedi.Bıraq Yawmıtlar basshısı sózinde turmaydı,Atlardıń qarawılshılıǵına óziniń adamın qoyıp Ǵaytaqtı Sawashqa jiberedi.Ótesh batır awılda joq degen xabarǵa isenip kelgen yawmıtlardı awılda 40 Jawınger Jaqsılap Kútip Aldı. Ótesh Batır awılda bolmaǵan menen onıń 40 Jawıngerı awıllardı qorǵawǵa qalǵan eken.Sawash Xanjap átirapında(házirgi kiyrik yaki qańlı jap)Ǵaytaq budan aldın mıltıqtan atıp kórmedi,Ǵaytaq qaramay mıltıq penen qaysı jaqqa tiyse sol jaqqa atıp atır, bir waqıtta tıp tınısh bolıp qaldı.Ǵaytaq atıwdı toqtap kózin ashıp qarasa, Yawmıtlardıń Ólgeni ólgen qashqanı qashıp keteken, Ǵaytaqtıń bir ózi qaldı, bir waqıtta uzaqtan bir adam

  -Qarajan, Há Qarajan

dep kiyatırǵan edi Ǵaytaq úyilip mıltıqtı sol adamǵa qaratıp uslap turıptı,bir waqıtta sol adam Ǵaytaqtan 1-2metr uzaqlıqta turǵan edi. Ǵaytaq qorıqqanınan qolı qaltırap mıltıqtıń tepkisin bilmey basıp qoyadı. Oq tiydi, Ǵaytaq ornınam túrgeldi Ol búyrin uslap turdi da hám:

 -Jas bala ekenseń, seni atqan menen jer tolmas, bıraq, Ońbassań

dedi de quladı Bul Ótesh Batır edi. Sonday Qudretli, Nazerli,Dawjúrek Kúshli,Adilli hám Jaqsı Batır sóytip qaytıs boldı. Házir Ótesh Batır qoyımshılıǵı Qanlıkól rayonı Jańa qala APJ sında jaylasqan.

Ótesh Batır Qorǵanı

Hazirgi waqıtta Ótesh Batır qoyımshılıǵınan uzaq emes jerde, Ótesh Batır Qorǵanı degen jer de bar, basta qorǵan qurılǵan jılları onıń atı Jańa Qala edi.Qorǵan Qońırattıń Biyi Qutlımurat Biy hám Sháribay Beklerbeginiń baslaması menen qurılǵan.Onı salıwda Ótesh Batırda bas-qas bolǵan.Usı jerden Jipek jolınıń bir tarmaǵı ótedi.Xiywadan, Tashawızdan kárwan tartıp kelgen, Sawdagerler Qorǵanǵa kelip Irkilip,shay-suw iship, hállenip jáne saparın dawam etken. Qorǵannıń uluwma maydanı 3,5 gektar. Oniń qublasında úlken darwaza, arqasında kishi darwaza bolǵan, Qorǵanda Háwiz,tas quyıhám baǵ bolǵan. Eger Dushpan bastırajaq degendey ǵawasat tarxalsa, usı qaraǵan elat mal-háli, úy-dáskesi menen qorǵannıń iahine sıyatuǵın bolǵan.

Ǵaytaq

Ótesh batırdı óltirgennen soń Ǵaytaq eki márte úylendi bıraq ekewindede perzentli bolmadı.Ǵaytaq birneshe márte Ótesh batırdı ziyaratlawǵada bardı, Ótesh Batırdan keshirim soradı, bıraq hatteki qaytıs bolǵan batırdıń ruwxıda onı keshıre almadı.Ǵaytaq Ótesh Batırdıń Qarǵısına Ushıradı.

Jas bala ekenseń, seni atqan menen jer tolmas, bıraq, Ońbassań.

bul sózlerdi Ǵaytaq ómiriniń aqırına shekem esinde saqladı.

Túsindirme Sózlik

Yawmıt-Túrkmenlerdiń bir toparı, Qaraqalpaqrıń Qońırat hám Ón tórt Ruwǵa uqsas zatı.
Keb-Qalegen tiri zattıń Terisi
Jawınger-Ásker
Qarajan-Óteshtiń Úkesiniń atı

Derekler

Ótesh batır sıyaqlı batırlardı Sovet húkimeti dáwirinde xalq dushpanı der edi. "Batırlar tek dástanlarda boladı" dep.Eger batırlar haqqında jazıp baslasa ol adamdı da xalq dushpanı dep atıp tastaytın bolǵan 1991-jılı Sovet awqamı tarqaldı, sol jildankeyın Ótesh batır jasaǵan jerlerdegi jası úlken Ata-apalardan Ótesh batır haqqında olar ne bilse sonı jazıp ala basladı. Bul maǵlumatlardıń hámmesi zalıqtan awız ekı jazılǵan maǵluwmatlar, eger sovet húkimeti dáwirnde Ótesh Batır haqqında maǵlauwmat jiynap baslaǵan házir bir kitapqa jeter edi. Buǵan isenbeseńiz Qanlıkól rayonına barıp jas úlken adamlardan sorap kóriń, Ótesh Batır kim? dep Olar kúshli xalqtı qorǵaǵan batırdı szge aytıp beredi.