Xususiy mulk
Jeke menshik - ayırım bilgirlerge qarası jallanba miynetke tiykarlanǵan hám óz iyesine payda keltiretuǵın mulk bolıp tabıladı. Ózbekstan Respublikasınıń múlkshilik tuwrısındaǵı nızamında (7-element ), jeke menshik óz buyım-múlkine menshikli iyelik qılıw, odan paydalanıw jáne onı ıqtıyar etiw huqıqınan ibarat esaplanadi dep kórsetilgen. Usınıń menen birge jeke menshik bolǵan buyım-múlktiń muǵdarı hám ma`nisi sheklenmasligi bildiredi.
Jeke menshik - ayırım kisiler yamasa xojalıqlar qalevindegi múlk; bazar ekonomikasıdaǵı har turli múlk arasında jetekshi múlk forması. Jeke menshiktiń ob'yekti materiallıq hám finanslıq baylıqlar, jumıs kúshi, intellektuallıq miynet jemisi, jer, suw, jer astı baylıqları, kárxanalar, xojalıqlar, aksiya hám obligatsiyalar, pul qarjları, transport quralları, turar jay, tutınıw tovarları, miynet qábileti, isbilermenlik uqıpı, ilimiy jańa ashılıwlar, texnikalıq oylap tabılǵanlar, kórkem óner hám ádebiyat dóretpeleri hám basqalar bolıwı múmkin. Jeke menshik sub'yekti oǵan iyelik etiwshi kisiler, ayırım shaxslar hám shańaraq axli esaplanadi.
Jeke menshik múlkshiliktiń eń góne forması, bunnan bir neshe mıń jıllar aldın qáwim, urıwaymoklarning topar múlkinen ósip shıqqan topar múlki ayırım kisiler qolına ótip Jeke menshikke aynalǵan. Jeke menshik dástúriy hám bazar sistemasında tiykarǵı múlk esaplanǵan. Rejeli ekonomikalik sistema jeke menshikti joǵatıp mámleket múlkin ornatǵan, tutınıwǵa xızmet etiwshi mulkni, atap aytqanda uyro'zgor buyımları hám tóbeorqa xojalıǵın jeke múlk, dep járiyalaǵan. Rejeli sistemadan bazar ekonomikasi qaralg'anda, Jeke menshik tazadan tiklenedi. Buǵan tómendegi jol menen erisiledi: 1) mámleket múlki Jeke menshikke aylantırıladı ; 2) uz mablaga esabinen jeke menshikti jaratılıwma ruxsat beriledi; 3) topar (kolxoz) múlkinen jeke menshik ajralıp shıǵadı ; 4) jeke múlk esaplanǵan tóbeorka hám shańaraq malmulkine Jeke menshik mártebesi beriledi; 5) Jeke menshik shetelden kirip keledi, ámeldegi múlkshilik sistemasına qosıladı.
Bazar ekonomikasına tán múlkshilik poliformizmni Jeke menshik transformaciyası júzege keltiredi. Jeke menshik óz iyesileri ixtiyori menen birleskende topar múlki payda boladı. Jeke menshik milliylestirilgende ol mámleket múlkine aylanadı.
Jeke menshik bazar ekonomikasınıń súyenishi retinde bir qatar belgiler menen xarakterlenedi: Jeke menshik ekonomikalıq resurslar, jaratılǵan ónim hám xızmetlerdi, ulıwma baylıqtı jalǵız tártipte ayırım kisiler yamasa shańaraqlar tárepinen ózlestirilishini támiyinleydi. Jeke menshik iyesileri túrli taypadaǵı kisiler, mısalı isbilermenler, jumısshılar, xizmetkerler, dıyxanlar, jer iyeleri hám rantyelar bolıwı múmkin. Jeke menshik óz iyesine ekonomikalıq húkimet beredi, yaǵnıy onı basqarıw funksiyası menen támiyinleydi. Múlk ob'yektini mulqdorning ózi yamasa onıń atınan menejerler basqaradi. Jeke menshik óz soxibiga payda keltiriwi shárt. Jeke menshik óz soxibiga iqgasodiy ǵárezsizlik beredi, yaǵnıy múlk soxibi onı uz bilgeninshe isletedi. Múlk iyesi alternativ iktisodiy tańlaw qaǵıydasına qaray, ne jumıs etiwin belgilep aladı, ol múlkin bizneske qóyadı, satadi, girewge beredi yamasa miyraslarǵa qaldıradi.
Jeke menshik ekonomikalıq ámelge asıwı - óz iyesine múlkshilik dáramat keltiriwi yamasa onıń tutınıw zárúriyatın qandırıwı kerek. Mámleket qabıl etken nızamlar hám jazılmaǵan qaǵıydalar, yaǵnıy qáliplesken dástúrler hám múlkshilik úrp-ádetler Jeke menshikke iyelik qılıwdı, múlkshilik huqıqtı támiyinleydi. Ózbekstanda Jeke menshik qol qatılmaslıǵı Ózbekstan Respublikası Konstitusiyası hám múlk tuwrısındaǵı nızamlarda tán alıw etilgen.
Ózbekstanda Jeke menshik mámleket múlkin menshiklilestiriw, onı payda etiwge ruxsat beriliwi nátiyjesinde júzege keldi hám menshikli kárxanalar, fermer hám dıyxan xojalıqları, menshikli bankler, tóbeorqa, shańaraqtaǵı molmulk hám pul fondları, qımbatlı qaǵazlar Jeke menshik ob'yektiga aylandı.
Jeke menshik, onı ekonomikalıq ámelge asıriw usılı tárepinen 2 túrge bólinedi; 1) ayırım adamlarǵa qarawlı bolǵan jeke ózi individual Jeke menshik Bul mulkka iyelik mal-múlkliniń óziniń iskerligi arqalı júz beredi, jalǵız tártipte iyesi tárepinen basqarıladı, ol alıp kelgen dáramat úleslerge ajralmagan halda tolıqto'kis iyesine tegadi; 2) korporativ, gruppaiy Jeke menshik Bul úlesbay, serikchilikka tiykarlanǵan múlk bulib, aksiyadorlik jámiyetke tán. Onıń iyeleri aksiyadorlar esaplanadı, olardıń múlkshilik úlesi qolıdaǵı aksiyalar ma`nisi menen olshenedi. Jeke menshiktiń bul túrinde múlktiń ekonomikalıq ámelge asıwı bólek emes, bálki múlk iyeleri toparı sheńberinde júz beredi. Bul mulkni aksiyadorlarning ózleri emes, bálki yollangan menejerler basqaradi, odan kelgen dáramat aksiyadorlar urtasida úlesbaychilik qaǵıydasına qaray bólistirilip dividend formasına kiredi. Mayda Jeke menshik individual bulsa, iri Jeke menshik korporativ Jeke menshik xarakteristikaına iye.
Jeke menshik ámel etiwi tárepinen 2 qıylı boladı : birinshisi bizneske xızmet etiwshi múlk bolıp kapital retinde háreketde boladı hám iyesine fonda keltiredi; ekinshisi tutınıwǵa xızmet etiwshi múlk bolıp, shańaraqta qollanıladı. Bul múlk tutınıw buyımlar hám pul aqshaınan ibarat, shańaraqtıń tirishilik mútajliklerin qandiradi. Jeke menshiktiń ekonomikadaǵı roli menshikli sektordıń jalpı ishki ónimdegi úlesi hám menshikli molmulkning milliy baylıqtaǵı úlesine baylanıslı. Jeke menshik mámleket múlkin menshiklilestiriw hám múlk iyeleri tapqan paydanıń jamg'arilib, múlk ob'yektini keńeytiw jolı menen kópayadi. Jeke menshik bazar sistemasında ústin turatuǵın bolsada, basqa múlk formaların biykar etpeydi, olar menen yonmayon ámel etedi, múlkshilik poliformizm támiyinlenedi.
Ahmadjon Oʻlmasov.
Jeke menshik de, basqa hár qanday múlk formaları sıyaqlı, óziniń unamlı hám unamsız táreplerine iye. Ol, sózsiz, baslamashılıq hám isbilermenlikti, miynetke juwapkershiliklilik qatnasların xoshametlentiredi. Usınıń menen birge, tavar islep shıǵarıw sharayatında ol xufyona dáramat arttırıwǵa umtılıw sezimin tuwdıradı. Múlkshiliktiń bul formasın tán alıw xalıq xojalıǵında onı qóllaw paydalı bolǵan buwınlardı anıqlaw, onı tártipke salıwdıń finanslıq hám huqıqıy mexanizmlerin qáliplestiriwdi talap etedi. Bıraq jeke menshikchilikni bunday tán alıw onı tolıqlastırıw menen ulıwma baylanıslı emes. Bul múlk satıp alınǵan islep shıǵarıw quralları tiykarında ǵárezsiz xojalıq júrgiziw yamasa mámleket kárxanaları, kooperativ firmalar, magazin, asxana hám sol sıyaqlılardı satıp alıw arqalı payda bolıwı múmkin.
Túrli formadaǵı múlktiń birikib ketiwi nátiyjesinde aralas múlk payda boladı. Bul múlk bólek alınǵan ob'ekttiń túrli múlk iyeleri qatnasıwında ózlestiriwin ańlatadı.
Bul maqalada Ózbekstan milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maǵlıwmatlarınan paydalanılǵan.