Xalıqaralıq dáryalar

Xalıqaralıq dáryalar - eki yamasa bir neshe mámleketler aymaģın kesip ótetuģın yaki ajıratıp turatuģın dáryalar.

Ádette xalıqaralıq dáryaģa qarata qurģaqlıq boyı mámleketi (bazda keńirek áhmiyetke iye bolģan "xalıqaralıq ashıq suw aģımları" sóz tirkeshi qollanıladı) óz ıqtıyarı menen usı dáryanıń onıń aymaģı kólemindegi bóleginiń huqıqıy tártibin belgileydi. Sonıń menen birge xalıqaralıq huqıqqa muwapıq mámleket óz aymaģınıń tábiyiy sharayatların, eger bul basqa mámleket aymaģı tábiyiy sharayatlarına zıyan tiygizetuģın bolsa, o'zgertiwi múmkin emes. Sonıń ushın, xalıqaralıq dárya bóleginiń onıń aymag'ınan aģıp ótiwshi suwınan paydalanıwshı qurģaqlıq boyı mámleketi basqa usı dárya suwınan paydalanıwshı mámleketke zıyan tiygiziwi yaki dáryanıń oģan tiyisli bóleginen tiyisli túrde paydalanıwınan tosqınlıq jasawı mu'mkin emes. Basqasha aytqan-da, usı jaģdayda qurģaqlıq boyı mámleketleriniń huqıq hám minnetleri óz-ara baylanıslı hám bul óz náwbetinde xalıqaralıq dáryalar suwınan paydalanıwdı xalıqaralıq-huqıqıy tártipke salıw zárúrligin tuwdıradı.

Biraq bul tarawda ulıwma xalıqaralıq huqıq da'rejesinde, ha'tte u'lgili kelisimdi de islep shıg'ıwdın' imkaniyatı joq, sebebi, birinshiden, ko'plegen (ataw ha'm arxipelag) mámleketler aymag'ında xalıqaralıq da'ryalar ulıwma joq; ekinshiden, ha'r bir usınday da'ryanın' esapqa alınıwı lazım bolg'an jag'daylar usı waqıtqa shekem ha'r qıylı, olardı sanalı ulıwmalastırıwdın' ilajı joq.

Xalıqaralıq da'ryalardan paydalanıwdı xalıqaralıq-huqıqıy ta'rtiplestiriw qurg'aqlıq boyı mámleketleri ta'repinen du'ziletug'ın sha'rtnama tiykarında a'melge asırıladı. Usınday sha'rtnamalarda, eger qurg'aqlıq boyı mámleketleri ta'repinen maqsetke muwapıq dep tabılsa, qurg'aqlıq boyında jaylasqan mámleketlerdin' de nızamlı ma'pleri esapqa alınıwı mu'mkin.

Xalıqaralıq da'rya tu'sinigi onı qurawshı suwlarg'a bola negizgi anıqlıq kirgiziwin talap etedi:

1. da'ryanın' basınan yaki onın' basqa noqatınan da'rya quyılıwı jerine shekem;
2. o'zinde da'ryanın' barlıq tarmaqların birlestiriwshi da'rya alıbın qurıw;
3. da'rya sistemasınan kelip shıg'ıp, onı azıqlandırıwshı suw astı ha'm suw u'sti suwların inabatqa alıw mu'mkin.

Da'rya joqarısı ha'm to'meninde jaylasqan mámleketler ma'pleri de bir-birinen biraz parıqlanadı. Atap o'tilgen ha'm basqa ko'plegen usıllar na'tiyjesinde xalıqaralıq da'ryalardan paydalanıwdı huqıqıy retlestiriwge erisiw ko'p is ha'reketti talap etiwshi, ma'pli mámleketler arasında bir qatar dawlardı keltirip shıg'arıwshı ha'reket esaplanadı.

Aymaqlıq daw

Aymaqlıq daw mámleket aymag'ının' anaw yamasa mınaw bo'legin yuridikalıq tiyisliligin belgilewshi xalıqaralıq huqıq normalarının' yaki ha'reketine qarata ta'replerdin' tu'rli ko'zqaraslarınan kelip shıg'adı. Bul jag'dayda sonı tastıyıqlaw lazım, aymaqlıq dawdı ta'n alıw ele yuridikalıq tiyisliligi tuwel belgilenbegen ma'lim aymaqtın' bolg'anlıg'ın ta'n alıw menen barabar.

Barlıq kelispewshilikler aymaqlıq dawdı keltirip shıg'armaydı. Mámleket shegaraları demorkatsiyasın a'melge asırıw barısında orınlarda shegara sızıqların belgilew waqtında tez-tez kelispewshilikler ju'zege keledi, biraq olar shegaralar demorkatsiyası ushın du'zilgen qospa komissiya ta'repinen sheshiledi. Aymaqlıq dawlar qalg'an barlıq xalıqaralıq dawlar kibi dawlardı tınısh jol menen sheshiw printsipi tiykarında iske asırılıwı lazım.