Wikipedia:Biytárep kózqaras

Biytárep kózqaras (BKQ) — Wikipedianıń eń áhmiyetli qaǵıydalarınan biri bolıp, ol avtorlardan basıńqılıq penen maqala jazıwdı, dereklerge siltemeler beriwdi hám óz betinshe izertlewlerden paydalanbawdı talap etedi hám usı jol arqalı Wikipediada tek ǵana isenimli maǵlıwmatlar bolıwına túrtki boladı. Bul qaǵıyda joybardıń tiykarında jatadı hám Jimmy Walestiń pikirinshe, bul princip «absolyutlıq hám dodalanbaytuǵın» talap bolıp esaplanadı.^{[1] (ingl.)}

Kózqarastıń „biytárepligi“ Wikipedianıń qandayda bir kózqarastıń tárepin almawın ańlatadı. Maqaladaǵı barlıq pikirler dál haqıyqat sıyaqlı emes, al úshinshi shaxs atınan aytılıwı tiyis. Qaǵıydadan tısqarı retinde tek tán alınǵan ilimiy yamasa ápiwayı faktlar («Ay Jer átirapında aylanadı» yamasa «Qızketken kanalı Ámiwdáryadan saǵa aladı») bolıwı múmkin, sonda da olar tolıq, bir mánisli formada beriliw kerek. Mısalı, «Ay — kólemi kishkene bolmaǵan aspan denesi» yamasa «Gitler adamzat tariyxındaǵı eń jawız jınayatshı general bolıp esaplanadı» sıyaqlı maǵlıwmatlar biytárep pikir esaplanbaydı, sebebi:

1. «Kólemi kishkene bolmaǵan» degen táriyptiń kriteriyleri anıq emes.
2. «Esaplanadı» (kim tárepinen?), «eń jawız» (qay dárejede?) hám «jınayatshı» (qayerdiń nızamların buzǵan?) sózleri ulıwmalıq kóriniste bolıp, ayqın dáliller kórsetilmegen. Ayırımlar bul maǵlıwmattı biykarlap shıǵıwı múmkin. Mısalı, Gitler tárepdarları «Stalin Gitlerden de kóp adamdı qırǵan» degen pikirdi ortaǵa taslawı yamasa hátteki faktlar kórsetiwi múmkin.

Eger de obyekt haqqında óz-ara parıqlanatuǵın birneshe pikir hám kózqaraslar bar bolsa, Wikipedia maqalasında eń keminde olar haqqında eskertip ótiliwi kerek, al nabada olar tolıq súwretlense — onnan da jaqsı boladı. Bunday jaǵdayda olardıń ishinde birewin ayırıp, dál yamasa derlik haqıyqat dep kórsetiw múmkin emes.

1-mısal. Emociyalıq túrde bahalaw

Biytáreplik emes	Biytáreplik
Pálenshe shayır — zamanagóy ádebiyattıń eń kórnekli sóz sheberi, sheksiz talant iyesi bolıp, onıń hárbir dóretpesi adamzat dúnyasınıń biybaha hasıl tası.	Pálenshe shayır miynetleri ádebiyat sınshıları tárepinen joqarı bahalanıp, «Ámiwárya» jurnalınıń "Adebiyat gáwharı" sıylıǵı menen sıylıqlandı.

2-mısal. Emociyalıq túrde sınǵa alıw

Biytáreplik emes	Biytáreplik
Pálenshe shayır — ádebiyat boyınsha sawatı pás adam bolıp, óziniń sayız mánili qosıqların kóterip, Nókistegi gazeta hám jurnallardıń esigin tındırmay júrgeni bar gáp.	Pálenshe shayırdıń qosıqları haqqında ádebiyat qumarları tárepinen kóplegen sınlı pikirler bildirilgen. Ádebiy sınshı Tólensheev «Qaraqalpaq ádebiy sını» jurnalında Pálenshe shayırdıń basım kópshilik qosıqlarınıń mazmunı sayız hám uyqası joqlıǵın aytıp ótedi.

3-mısal. Ilimiy baǵdardaǵı reklama

Biytáreplik emes	Biytáreplik
Litoterapiya (yaǵnıy "taslar járdeminde emlew") — Qaraqalpaqstan medicinası ushın jańa baǵdar bolıp, onıń insan salamatlıǵına unamlı tásiri sheksiz bolıp esaplanadı. Nókistegi birinshi litoterapiya orayınıń tiykarın salıwshısı Tólensheev bul boyınsha bılay deydi: Kimde-kim eń keminde ózine qásiyetli taslar menen bezelgen bir taǵınshaq taǵıp júrse, heshqashan awırmaydı.	Litoterapiya (yaǵnıy "taslar járdeminde emlew") — alternativlik medicinanıń bir usılı bolıp, adamdı qásiyetli taslar kómegi menen emlewdi ańlatadı. Taslardıń sıyqırlı qásiyetine iseniwshiler kóp bolsa da, litoterapiya jalǵan ilimiy baǵdar ushın ayqın mısal bola aladı. .

4-mısal. Jalǵan ilimiy baǵdardı sınǵa alıw

Biytáreplik emes	Biytáreplik
Litoterapiya (yaǵnıy "taslar járdeminde emlew") — ótirikke, adamlardı aldawshılıqqa tiykarlanǵan teoriya. Onıń principleri hám juwmaqları pútkilley dálillenbegen.	Ataqlı nemis geologı Herman Fyuner 1902-jılda «Litoterapiya. Qımbat bahalı taslardan medicinalıq paydalanıw boyınsha tariyxıy izertlewler» kitabında bılay jazǵan edi: «Eger biz búgingi kúnde litoterapiya haqqında aytatuǵın bolsaq, onda qımbat bahalı taslardan shıǵatuǵın «em bolatuǵın tásir» — bul tek ǵana isenim sezimi, al litoterapiya — bul psixoterapiya bolıp tabıladı.

5-mısal. Bir-birin biykarlawshı tartıslı politikalıq tastıyıqlawlar

Xabarıńız bar, kóbinshe politikalıq insanlar hám máseleler boyınsha bir-birine pútkilley qarama-qarsı eki túrli maǵlıwmat bolıwı itimalı júdá joqarı. Sol ushın bunday jaǵdaylarda tómendegidey jol tutıw usınıs etiledi:

Biytáreplik emes

Biytáreplik

Birinshi kirgizilgen (tek unamlı táriyplengen) maǵlıwmat: Mbeki Kabumba — Nagoniyanıń Úgit-násiyatlaw hám xalıq bilimlendiriw ministri, áskeriy hám mádeniyat ǵayratkeri, Maputu sıylıǵınıń laureatı, korrupciya, jınayat, dezinformaciya hám jala kibi illetlerdiń ayawsız gúresshisi. Xalıqtıń sheksiz isenimine iye. (sońınan bul maǵlıwmat óshirilgen hám ekinshi maǵlıwmat kirgizilgen:) Ekinshi kirgizilgen (tek unamsız táriyplengen) maǵlıwmat: Mbeki Kabumba — ǵázzaplıq, qorqıtıw hám jala jabıw jınayatlarında ayıplanǵan qılmısker, óziniń san-sanaqsız jınayatları menen qolı qanǵa boyalǵan fashist jálladı. Korrupciyaǵa batqan mafiya arqasında hámelge erisken.

Mbeki Kabumba — Nagoniyanıń Úgit-násiyatlaw hám de xalıq bilimlendiriw ministri, Maputu sıylıǵınıń laureatı. (Unamlı pikir) Kabumbanıń tárepdarları onı jetik áskeriy hám mádeniyat ǵayratkeri, korrupciya hám jınayatqa qarsı gúresshi dep esaplaydı. (Sın pikir) Kabumbanıń qarsılasları onı bir qatar jınayat hám aldawlarda ayıplaydı hám ǵalaba xabar qurallarında onı «fashist jálladı» dep ataydı.

Qullası, usı kórinistegi jaǵdayda áweli biytárep (obyektiv) maǵlıwmatlar, keyin tárepdarlar hám qarsılaslardıń pikirleri beriledi. Bunda hár bir jaǵday ushın derekler kórsetiliwi tiyis.