Uluģbek observatoriyası

Ùllùgʻbek observatoriyası

Ùllùgʻbek observátoriyási - Samarqanddagi 15-ásir árxitektorchiliginiň kemde-kem ushraytuǵın úlgilerinen biri, góne astronomık gúzetiw shólkemi. 1420 -jıllarda Temúriylár dáwiri astronomı Ùllùgʻbek tárepinen júzege keliw etilgen. Observátoriyádá Al-Koshiy, Ali Qushchi hám Úllúgʻbek sıyaqlı musulman astronomlar islegen. Observátoriyá 1449 -jılda wayran etilgen hám 1908-jılda qayta jańadan ashılǵan. Ùllùgʻbek observátoriyásı Nosiriddin at-Tusiy tárepinen islep shıǵılǵan Marog'a observátoriyásinıń jobaları tiykarında qurılǵan. Observátoriyá tuwrısında Abu Tohirxo'ja sonday maǵlıwmat beredi: Medresege tiykar salınǵanınan tórt jıl keyin Mırza Ùllùgʻbek Qozizoda Rumiy, Ullı adamlar ismi menen qosıp aytılatuǵın sózler G'iyosiddin Jamshid hám Ullı adamlar ismi menen qosıp aytılatuǵın sózler Muiniddin Koshoniylar menen másláhátlesip, Ko'hak tepáliginde Obi Raxmet arig'ining boyında observátoriyá bınasın qurdiradi. Onıń átirapında bolsa biyik ójireler júzege keliw etedi. Ùllùgʻbek buyrıqı menen 1428-1429 -jılda Ko'hak (Qoyshıota) tepaligida úlken cilindr formasında qurılǵan ; ayırım qo'lyozmalar („Boburnoma“) ga kóre, biyikligi 30, 4 m den ibarat 3 qabatlı etip qurılǵan. Ol jaǵdayda onnan artıq túrli astronomık qurılma hám ásbaplar bolǵan. Olardan eń tiykarǵısı radiusı 40, 2 m li qos yoydan ibarat kvadrant (yamasa sekstántga jaqın ) qurılma esáplánádi. Kvadrantniñ jan. bólegi jer astında, qalǵan bólegi shalbar. tárepte jer júzesinen 30 m she biyikte jaylasqan. Ásbap sheńberinde bir gradus ayqulaq 701, 85 mm hám bir minut ayqulaq 11, 53 mm ga tuwrı keledi. Bul qurılma júdá kóp qırlı edi. Ol ufqdan quyashnı, juldız biyikligin hám basqa plánetálárdı anıq ólshewi múmkin edi. Jıldıń dawam etiw waqti, plánetálár dáwiri hám tutılıwlar bul qurılma menen o'lshenedi. Ùllúgʻbekniň plánetálár ólshewleri búgingi ólshew menen bekkem baylanıslı bolıp, bizge qurılmanıń ájayıp anıqlıǵın kórsetedi. Observátoriyá orta ásirlerde ásbap úskenesi tárepten de kútá úlken bolǵan. Búgin Ùllùgʻbek observátoriyásıná kelgen adamlar marmar kvadrantniñ tek tiykarı hám ko'milgen bólegin kóriwleri múmkin. Bular observátoriyádán alınǵan birden-bir túp qaldıqlar bolıp tabıladı. Observátoriyánıń páseńlewge dúsh keliwiniń úlken bólegi Ùllúgʻbekniň shama menen 1449 -jılda onıń perzenti Abdulatif tárepinen óltirilgeni menen baylanıslı bolıwı múmkin. Ùllùgʻbek observátoriyási árxitektorchiligi sol dáwirde qurılǵan basqa ımaratlardan parq etken. Ùllúgʻbek oǵan járdem beretuǵın sheber arxitektorǵa mútáj bolıp, Qozizoda Rumiy menen máslahátlesip, odan tájiriybeli hám sheber arxitektor tabıwdı so'raydi. Qozizoda Rumiy matematikalıq hám arxitektor Koshoniyni usınıs etken. Qurılıstı qurıwda Hulokuxon hám Máńgixon tárepinen júzege keliw etilgen Marog'a observátoriyásinán úlgi alınǵan. Marog'a observatoriyası arxitektorı Nosiriddin at-Tusiy sızılmalarınan paydalanılǵan. Ùllúgʻbek observátoriyásı jerden 21 metr biyikliktegi tóbelik ústinde qurılǵan. Jay gerbishten qurılǵan. Sekstántniň radiusına kare, jay ádewir biyik bolıwı kerek edi. Biraq bınanıń tóbelik ústinde biyik etip qurılısı onıń qulash qáwpin júzege keltiretuǵın edi. Qurılısshılar sekstantning yarımın jer astında qurıw arqalı bul mashqalanı sheshiwge muvaffaq boldı. Bul sekstantniň ólshemin biyikligi qáwipli dárejede biyik bolmaǵan halda saqlawǵa múmkinshilik berdi. Sekstant G'iyosiddin Jamshid basshılıǵında ornatıladı. Samarqand sekstanti sol dáwirde Shıǵısda málim bolǵan sekstántlárniň eń yirigi esaplanǵan. Ali Qushchi onıń biyikligin Istanbuldagi ataqlı Ayo Sofiya sıyınıwxonasiniň biyikligine (biyikiligi 50 metr) salıstırıwlaǵan

Observatoriya úsh qabattan ibarat bolıp, birinshi qabatda xızmetkerler jasaǵan. Barlıq gúzetiwlerdi názerden keshirim ekinshi hám úshinshi qabatlardan alıp barılǵan. Observatoriyanıń tóbesi tegis bolıp, ásbaplardı bınanıń tóbesi ústinde de isletiw múmkin edi. Sońǵı jıllarda observatoriyanıń kirisiw bólegi bir neshe márte ózgertirilgen.

Ásbap astronomiyanıń tiykarǵı turaqlılıqlari - ekvator hám ekliptika arasındaǵı múyeshdi ólshew, jıllıq pretsessiya turaqlısın, tropik jıl dawamlılıg'ın hám basqada fundamental astronomık turaqlılıqlardı anıqlawǵa múmkinshilik bergen. Observatoriyada kishi ólshemli ásbaplar : armillyar sfera, 2, 4 hám 7 halqadan ibarat ólshew ásbapları, triangula, quyash hám de juldız saatları, usturlob hám basqalar bolǵan. Bul ilimiy úskeneler járdeminde Quyash, Ay, planetalar hám bólek juldızlar baqlanǵan. Mırza Ùllùgʻbektin' eń iri astronomıkalıq shıǵarması „Ziji Kóregoniy“ observátoriyádá jaratılǵan. Onıń qurılısı hám keyingi ilimiy jumısı Ùllùgʻbek usınısı menen jıynalǵan qatar ataqlı ilimpazlar G'iyosiddin Koshiy, Qozizoda Rumiy, Ali Qushchi hám basqalar atı menen baylanıslı.

Yazdi, Hamid-Reza Giahi (2015). "Chronology of the Events of the Samarquand "Observatory and School" Based on some Old Persian Texts: a Revision". Suhayl: 145–65.

Prof. Aydın Sayılı (1960). The Observatory ın İslam, Ankara, Türk Tarih Kurumu, say. 271
Bunların başında Semerkantʼdaki Nakşibendi şeyhi Hoca Ubeyidullah Akrar bulunduğu belirtilmiştir. Heather Hobden (1999) Ulughbek and his Observatory ın Samarkand, Lincoln: Coşmiçelk ISBN 10 – 1-871443-18 0 say.12.