Tonıkók

Tonıkók jazıwı. Bul jazıw 750-jılı Selengi dáryası boyında ornatılǵan bolıp, onıń avtorı Tonıkók biy. Tonıkók ózi Anatolıya túrklerinen bolıp, óziniń bilimliligi hám tapqırlıǵı jaǵınan Bilke qaǵannıń birinshi keńesshisi dárejesine erisken. Ol negizinen túrk qaǵanatınıń tarıyxında, túrklerdıń tabǵashlarǵa tutqın bolǵan dáwirlerinde payda boladı. Ilimi hám óneri jaǵınan Bilke qaǵanǵa unap qalıp, qaǵandı qaytadan tárbiyalaydı hám Bilkenıń óz mámleketin qaytadan tiklep alıwına sebepshi bolǵan adam edi.

Sonıń ushın da, qulpı tastaǵı jazıwlar 716-jıllardaǵı waqıyalardı bayanlawdan baslanǵan. Bunda Tonıkók óziniń Tabǵash elinde tárbiyalanǵanlıǵın hám bul jerge tutqın sıpatında kelgen Bilke qaǵanǵa járdem bermekshi bolǵanın, sońınan qaǵandı alıp qashıp, batır jigitlerge basın qosqanın, solay etip qaytadan túrk qaǵanlıǵın dúzgenligi haqqında aytadı. Biraq esteliktegi jazıwlarǵa qaraǵanda Tónıkók hesh waqıtta qaǵan (xan) bolǵan emes. Bıraq bilimi ózine jetetuǵın bilgir, sóz sóylese ılay suwdı tındırǵanday sheshen adam bolǵan. Bul pikirler onıń:

Aqıl iyesi, Sóz iyesi men boldım. Jawımız jırtqısh qustay kóp edi, Biz jemtik edik.

— degen sózlerinde ayqın seziledi.

Qulpı tasta bayan etilgendey-aq, qaytadan payda bolǵan túrk qaǵanatına qáwip kóp. Ele eńsemizdi kótere almay atırǵan waqıtta-aq oǵuzlardan elshi keldi. Talabı bizlerge urıs ashıw eken. Elshi ayttı: «Toǵuz oǵuz qaǵanı sawashqa tayarlanbaqta. Tabǵashlarǵa Kún Senundi jiberdi. Qotanlarǵa Tonra Esimdi jiberdi. Hámmesi birigip, endi el bolmaqshı bolǵan túrk qaǵanatın qıyratpaqshı». Bul jerde de Tonıkók óziniń aqıl tájiriybelerin iske saladı.

Usı sózdi esitip, Túnde uyqım kelmedi. Kúndiz otıra almadım. Aqırı qaǵanıma, Bılayınsha ótindim.

Solay etıp, bul jeke sawashlarda da túrk qaǵanatı jeńiske erisedi.

Tonıkók jazıwınıń jáne bir ózgesheligi sonda, ol qapaǵanlardıń sárdarı Túrk Sir Bodanǵa tuwrı múnásibette bolǵan. Onıń batırlıǵı hám adamgershiligi haqqında da qulpı tasta jıllı sózler jazılǵan. Sebebi, Túrk Sir Bodan túrklerdıń sol qanatınıń belgili sárdarı bolsa da, bul haqqında úlken hám kishi jazıwlarda jarıtıwlı maǵlıwmatlar joq. Al, bıraq Tonıkók bolsa onıń erligine hesh qanday shek keltirmeydi. Jazıwdıń sońında: «Men Bilke Tonıkók, Elteris, Bilke qaǵan, qapaǵan ushın gúrestim. Men bolmasam, qapaǵanda, Túrk Sir Bodanda jasay almaǵan bolar edi» — degen sózler bar.